- Cilët popuj e fise ishin bartësit e kulturave parahistorike të epokës së gurit dhe asaj të metalit?
Përgjigje të saktë për këtë çështje, shkenca ende nuk ka mundur të na japë. Por si banorët më të hershëm të Gadishullit Apenin konsiderohen ligurët ose ligët, të cilët, para se të vinin aty, jetonin në pjesë të ndryshme të Gadishullit Iberik dhe në territoret e sotme të Francës Jugore. Ka shumë mundësi që të kenë qenë ata krijuesit e kulturës së neolitit në Itali.
Dëshmitë e gjuhës së ligurëve të hershëm janë shumë të pakta dhe mjaft fragmentare. Me to nuk mund të arrihet në përfundime të drejta. Megjithatë disa gjuhëtarë të kohëve modeme kanë arritur të evidentojnë ngjashmërinë e gjuhës ligure me gjuhët indoeuropiane.
Kjo është arsyeja që ligurët, sikurse elimët, sikulët, sikanët, të cilët banonin në Sicili, sardët në Sardenjë dhe korsikanët në Korsikë, i fusin në familjen e popujve indoeuropianë. Në epokën e hekurit, të detyruar nga fiset e tjera, ligurët u zhvendosën në veriperëndim të Italisë, ku deri në shek. I p.e.s. ruajtën identitetin e tyre dhe format primitive të jetesës.
Në gjysmën e parë të mijëvjeçarit I p.e.s. harta demografike e Gadishullit Apenin ishte mjaft e larmishme nga pikëpamja etnike. Shumicën dërrmuese të territorit e banonin fiset indoeuropiane të italikëve. Më të rëndësishmit prej tyre ishin latinët në Latium, umbrët në Umbria, picenët në Picenë.
Përreth Lacios banonin sabinët, ekuët, hemikët, volskët. Më tutje shtriheshin samnitët në Samni, grupi i fiseve sabele të afërta me ta, marucinët, marsianët në brigjet e Tiberit. Popullsia e Kapuas, një nga krahinat më të populluara të gadishullit, ishte formuar nga përzieija e oskëve me fiset latine të auzonëve.
Për sa i përket origjinës së huaj ose vendase të italikëve ekzistojnë pikëpamje të ndryshme.
Dijetarët italianë të viteve '20-'30 të shek. XX, të nisur nga interesa të caktuara politike, teorizonin autoktoninë e italikëve, gjë që nuk është aspak e vërtetë. Vlen të theksohet se, shumica e historianëve seriozë, të periudhës para dhe pas këtyre pseudoshkencëtarëve në shërbim të nacionalizmit ekstrem, kanë vërtetuar se italikët nuk ishin indigjenë, por të huaj.
Kështu, në fund të shek. XIX dhe në fillim të shek. XX, ata hodhëm themelet e qëndrueshme të teorisë, sipas së cilës, italikët u dyndën në Itali nga Veriu. Më vonë kjo teori u përpunua dhe u pasurua me ide dhe teza të reja, në bazë të të cilave popujt italikë dhe fiset e tyre përkatëse vërshuan në Gadishullin Apenin në dy valë.
Në fillim të mijëvjeçarit II p.e.s. hynë fiset protolatine, që cilat sollën kulturën “Terra mara”, kurse afro dhjetë shekuj më vonë erdhën fiset osko-umbrët, që ishin bartësit e kulturës së Vilanovës.
Edhe për problemin e vendit dhe të rrugëve të depërtimit të italikëve në gadishull Ka pasur diskutime të shumta, që janë zhvilluar rreth dy tezave kryesore diametralisht të kundërta.
Disa autorë i përmbahen tezës se italikët erdhën nga rajonet e Danubit, duke kapërcyer grykat malore të Alpeve të Europës. Kundërshtarët e kësaj teze mbrojnë pikëpamjen se, italikët zbarkuan në Itali përmes detit nga Azia e Vogël. Ky problem vazhdon të diskutohet edhe në ditët tona.
Përveç italikëve, në fillim dhe në mes të mijëvjeçarit I p.e.s. në Itali u vendosën edhe popuj të tjerë, siç ishin grekët, ilirët, fenikasit, galët dhe etruskët.
Prej këtyre etnive të përcaktuara qartë; helenët, galët dhe etrusket luajtën një rol dhe ndikim të madh në Italinë e epokës historike.
Helenët u vendosën në zonën bregdetare të Italisë Jugore, pjesërisht në Italinë e Mesme dhe në pjesën lindore të Sicilisë. Aty formuan një varg kolonish dhe themeluan një sërë qytetesh. Ndër më të rëndësishmit ishin: Kuma, Sibarisi, Tarenti, Krotoni, Neapoli, Sirakuza, Mesana, Akraganti.
Qysh nga shek. IX p.e.s. fenikasit kartagjenas ishin vendosur në Sardenjë. Më pas, ata nënshtruan Sicilinë Perëndimore dhe Korsikën.
Rreth vitit 500 p.e.s. në ultësirën e Padanës, d. m. th. në zonën fushore
përreth luginës së lumit Pad u dyndën keltët ose, siç i quanin romakët, galët. Fiset, etnitë dhe kombësitë e ardhura u përzien me popullsinë vendase, autoktone.
Në Gadishullin Apenin të epokës historike, veçanërisht pas pushtimit të Italisë nga Roma dhe pas romanizimit të përshkallëzuar të etnive të saj përbërëse, në shek. I p.e.s. u formua kombësia italiane si bashkësi kompakte.
Gjuhë sunduese u bë latinishtja; gjuhët e tjera, nga ligurishtja deri tek etruskishtja ose erdhën duke u harruar, ose mbetën si relike gjuhësh të vdekura.