Jo vetëm pozita politike por edhe autoriteti shpirtëror i Bizantit u tron- dit thellë nga ngjarjet e viteve të fundit. Deri edhe principata e Moskës që i kishte qëndruar vazhdimisht besnike traditave, guxoi të ngrejë krye dhe të mos ta njohë vasalin turk si trashëgimtar të Konstandinit të Madh dhe udhëheqës shpirtëror të botës ortodokse. Duka i madh Vasilij I, djalë i Dhimitër Donskit ngadhënjimtarit të famshëm mbi tartarët, ndaloi përmendjen e emrit të perandorit bizantin në kishat ruse dhe tha frazën proverbiale: "Kemi një kishë por jo një perandor!". Për sovranin e shtetit të fuqishëm rus, sovraniteti i kishës greke mbetej edhe paskëtaj i paprekshëm, por ai nuk mund të pra- nonte supermacinë ideale të një perandori tashmë të papërfillshëm, siç ishte perandori bizantin. Këtu nxirrte krye një dukuri që ndeshej shpesh në dh- jetëvjeçarët e fundit të historisë bizantine: prestigji i kishës bizantine në ven- det ortodokse qe më i fortë sesa prestigji i shtetit bizantin. Protesta bizantine nuk vonoi të vinte, porse kësaj radhe zëdhënës i saj nuk u bë perandori, por patriku i Kostandinopojës. Dikur kisha bizantine në marrëdhëniet me jashtë mështetej tek autoriteti i shtetit të fuqishëm, kurse tani kohët kishin ndryshuar dhe Perandoria Bizantine me prestigj të rënë i varte shpresat tek patriku i Kostandinopojës. Rolet qenë përmbysur: nuk qe më shteti që mbronte kishën por kisha që mbështeste shtetin. "Nuk është mirë, biri im,- i shkruante patriku Anton dukës së madh Vasilij I Dimitrieviç, të thuash: "Kemi një kishë por nuk kemi një perandor!" Është krejt e pamundur për të krishterët të kenë një kishë e të mos kenë një perandor, pasi perandoria dhe kisha formojnë një të tërë e të pandashme... Dëgjo të parin e apostujve, Pjetrin, që thotë në letrën e tij të parë: "Druajuni Zotit, nderoni perandorin". Ai nuk thotë 'perandorët'pikërisht sepse nuk i merr në konsideratë të ashtuquajturit perandorë të popujve të veçantë, por thotë 'perandori' sepse në botë njeh vetëm një perandor... Nëse të krishterë të tjerë kanë përvetësuar emrin e perandorit, kjo është bërë në kundërshtim me natyrën e me ligjin, n'ëpërmjet tiranisë dhe dhunës. Në ç'autor, në ç'koncil e në ç'ligje kanonike flitet për këta perandorë? Gjithmonë e kudo flitet për perandorin e vetëm të natyrshëm, ligjet, urdhëresat dhe dekretet e të cilit kanë forcën e ligjit në të gjithë botën. Ky dhe askush tjetër është perandori që të krishterët njohin".
Kurrë më parë doktrina e perandorit të vetëm ekumenik nuk ishte paraq- itur me aq forcë dhe me aq gojëtari si në këtë letër që patriku dërgonte në Moskë nga Kostandinopoja e bllokuar nga turqit. Bizantinët i qëndruan besnikë deri në fund dogmës sipas së cilës perandori i tyre ishte i vetmi perandor i ligjshëm, që si i tillë qe kreu i natyrshëm i ekumenes (botës) si krishterë: "Nëse tani zoti desh që paganët të rrethonin vendin e perandorit, kjo s'do të thotë se kisha i mohon atij shugurimin, nderimet dhe lutjet që i bënte di- kur; ashtu si atëherë, ai lyhet me po atë vaj të shenjtë, dhe shpallet perandor dhe autokrat i Romejve, d.m.th. i gjithë të krishterëve." Bizanti qëndronte i mbërthyer pas ideve me të cilat dikur kishte sunduar shpirtërisht mbi botën lindore. Por realiteti i zymtë i hiqte pa mëshirë çdo bazë ideve të tilla. Pas betejës së Nikopojës, gjendja e Perandorisë Bizantine u keqësua edhe më tej dhe më 1398 princër të ndryshëm rusë e në radhë të parë Vasilij i Moskës morën thirrje të përsëritura për ndihmë e lëmoshë nga vëllezërit e krishterë të Kostandinopojës, "që ishin rrethuar nga turqit e që jetonin në skamje e mjerim."
Në të vërtetë në vitet e fundit të shek. XIV Bizanti kishte rënë aq poshtë saqë perandori qe i detyruar të kërkonte herë pas here ndihmë nga jashtë. Përveçse Rusisë, Manueli iu drejtua për ndihmë papës, dogjit të Venedikut, mbretërve të Francës, të Anglisë dhe Aragonës. Jo më pak domethënës, për gjendjen e perandorisë, se kërkesat për ndihmë të Manuelit II, ishte dhe fakti që Johani VII u përpoq t'i shiste mbretit të Francës të drejtat e veta mbi fronin bizantin: në këmbim kërkonte një kështjellë në Francë dhe një të ardhur vjetore prej 25 mijë florinjsh. Por pas çdo gjase, Karli VI nuk u tundua shumë nga një propozim i tillë. Përkundrazi, ai i mori parasysh kërkesat e Manuelit dhe dërgoi në Bizant një ushtri të zgjedhur me 1200 ushtarë, nën komandën e marshallit Busiko. Marshalli trim arriti të përshkojë rrugën për Kostandinopojë dhe luftoi heroikisht kundër turqve. Por me gjithë fitoret e arritura, ky kontingjent i vogël nuk mund ta shpëtonte perandorinë nga rreziku turk. Prandaj Manueli vendosi të nisej vetë për në Europë për të kërkuar ndihmë për perandorinë e tij fatkeqe. Për marrjen e një vendimi të tillë ndikoi marshalli Busiko, i cili kishte mundur gjithashtu ti pajtonte dy perandorët rivalë të Bizantit, të cilët ranë në ujdi që gjatë mungesës së Manuelit, Johani VII të qeveriste në Kostandinopojë si perandor. Nga ana e tij Manueli nuk ushqente asnjë iluzion mbi gjendjen e kryeqytetit dhe gjithsesi kishte aq pak besim tek regjenti që la në Kostandinopojë saqë e pa të udhës të siguronte gruan dhe fëmijët duke i dërguar në More tek vëllai Teodor.
Më 10 dhjetor 1399, i shoqëruar nga Busiko, Manueli u nis për udhë. Fillimisht u ndal në Venedik, vizitoi edhe qytete të tjera italiane dhe pastaj arriti në Paris nga ku u hodh për Londër. Kudo ku kaloi perandori u prit me nderime. Pamja dinjitoze dhe personaliteti i tij linin mbresë tek njerëzit. Ndjenjat dhe mendimet që krijonte ardhja e tij pasqyrohen më së miri në fjalët e pasionuara të një historiani e studiuesi anglez të asaj kohe: "Zemrën time e mundonte fati mizor i këtij princi të madh të krishterë, të cilin rreziku i të pafeve e kishte detyruar t'ë nisej nga vendet e largëta të Lindjes drejt ishnjve t'ë Per'ëndimit për të kërkuar ndihmë kundër të pafeve. O Zot! Ku je ti, lavdi e dikurshme e Romës? Madhështia e perandorisë t'ënde sot ka r'ën'ë p'ër tok'ë dhe asaj i shkojnë për shtat fjalët e Jeremisë: 'Ajo që ishte princeshë midis paganëve dhe mbretëreshë midis popujve, tani duhet të bëjë skllaven'. E kush e priste që ti të bije aq poshtë sa të mos kesh fuqi as për të mbrojtur fenë e krishterë, ti që më përpard qeverisje gjithë botën nga froni yt sovran?" Nga pikëpamja kulturore qëndrimi i perandorit dhe i njerëzve të tij në qendrat e mëdha të Europës perëndimore pati rëndësi të madhe pasi bëri të mundur vendosjen e lidhjeve më të ngushta midis botës bizantine dhe asaj perëndimore në fillimet e Rilindjes. Por qëllimi më imediat i udhëtimit nuk u arrit: perandori nuk mblodhi veçse premtime të vakëta, që nuk u mbajtën. Qëndrimi i gjatë larg perandorisë bëri që rivali i tij Johani VII të qeveriste sipas qejfit, gjithnjë e më i varur nga sulltani. Thua se i mungonin forcat për t'u kthyer, gjatë udhëtimit për në atdhe u ndal përsëri në Paris ku qëndroi gati dy vjet, megjithëse nuk ushqente më asnjë iluzion mbi dobinë e qëndrimit të tij. Por pikërisht atëherë arriti lajmi shpëtimtar se forcat e Bajazidit ishin shpartalluar në betejën e Ankarasë nga mongoli Timur dhe se Bizanti qe çliruar nga rreziku turk.
Timuri, sovrani më i fuqishëm mongol pas Xhinxhiz-khanit dhe një ndër pushtuesit më të mëdhenj të historisëbotërore, rridhte nga një degëzim anësor i një dinastie të vogël princash turq të Turkestanit dhe i kishte vënë vetes për detyrë të restauronte perandorinë gjigante të Xhinxhiz-khanit dhe në fakt ia arriti të realizojë në një pjesë të madhe këtë projekt nëpërmjet luftërash të gjata e të përgjakshme. Pasi nënshtroi Azinë qendrore dhe Hordhinë e Artë në Rusinë qendrore, më 1398 ai ndërmori një fushatë energjike në Indi dhe pasi përshkoi Persinë, Mesopotaminë dhe Sirinë, e sulmoi Perandorinë Osmane në Azinë e Vogël. Fushatat e tij shoqëroheshin me shkatërrime të patregueshme. Vendet që hordhitë e tij linin prapa ngjanin me një shkretëtirë pa jetë: "Nuk dëgjohej as e lehur qeni, as cicërimë zogu, as e qarë fëmije."
Ky invazion i pandashëm i dha fund fuqisë së Bajazidit. Në betejën e madhe vendimtare të Ankarasë, më 28 korrik 1402, Timuri asgjësoi ushtrinë osmane. Sulltani i madh ra rob në duart e osmanëve dhe i përfundoi ditët e tij në robërinë mongole. Por në pranverë të vitit 1403 Timuri i braktisi vendet e Azisë së Vogël dhe pas dy vjetësh pushtuesi plak vdiq gjatë një ekspedite në Kinë. Megjithatë, prania e tij e shkurtër por impozante në Azinë e Vogël pati rrjedhoja të rëndësishme. Ajo e dobësoi fuqinë e osmanëve, duke zgjatur jetën e Perandorisë Bizantine për pesëdhjetë vjet të tjera.
Në Perandorinë e dobësuar osmane shpërthyen luftëra të brendshme. Bizanti nuk mundi të përfitojë shumë nga rasti që iu paraqit, pasi dobësia e tij e brendshme nuk e linte të mblidhte forcat. Sidoqoftë, në viset lindore gjendja kishte ndryshuar kryekëput dhe kjo nuk mungoi të përmirësojë dukshëm situatën në Bizant. Djali i madh i Bajazidit, Sulejmani, i cili kishte kaluar në pjesën europiane të perandorisë dhe që ishte në luftë me vëllezërit e tij që sundonin në Azinë e Vogël, nënshkroi një traktat me Bizantin, me despotin serb Stefan Lazareviç dhe me fuqitë detare të Venedikut, Gjenovës dhe Rodit (1403). Bizanti u çlirua nga detyrimet e vasalit dhe ndërpreu dhënien e haraçit për turqit. Madje ai mori përsëri Kalkidikën dhe malin Athos si dhe grupishujt Skiato-Skopelo-Skiro si dhe zona të rëndësishme bregdetare në Detin e Zi e në detin Marmara.
Por traktati i paqes me Sulejmanin i ngatërroi bizantinët në luftën e brendshme të pretendentëve për fronin turk. As princërit serbë nuk mundën t'i shmangen kësaj lufte, që po përcaktonte gjithë zhvillimin e ngjarjeve në Ballkanin jug-perëndimor. Më 1411 Sulejmani u mund nga vëllai i tij, Musai, dhe rënia e tij e kërcënoi perandorinë me një krizë të re, pasi Musai u hakmor egërsisht mbi aleatët e Sulejmanit dhe arriti deri aty sa të rrethojë Kostandi- nopojën. Ai që më në fund e fitoi luftën midis vëllezërve rivalë qe Mehmeti i cili, me ndihmën e perandorit Manuel dhe të dhespotit Stefan Lazareviç, e mundi Musain më 1413 dhe u bë sulltan i Perandorisë Osmane. Me këtë merrte fund lufta civile dhe kapërcehej kriza më e rëndë e Perandorisë Os- mane. U krijuan kështu premisat për ngjitjen e re të fuqisë osmane. Mehmeti I (1413-1421) ia kushtoi energjitë e tij sidomos forcimit të brendshëm të perandorisë së tij dhe konsolidimit të pushtetit të vet në Azinë e Vogël. Ai i qëndroi besnik aleancës me perandorin bizantin dhe gjatë sundimit të tij mar- rëdhëniet bizantino-osmane nuk pësuan asnjë tronditje.
Ndërkohë në Bizant ishin aq shumë të sigurt për ndjenjat paqësore të sulltanit të ri, saqë vetëm pak kohë pas ardhjes në fuqi të Mehmetit, Manueli II e braktisi kryeqytetin për të qëndruar një kohë të gjatë në Selanik dhe pastaj, më 1415, për të shkuar në Peloponez. Ndryshe nga kryeqyteti bizantin që po shuhej dalëngadalë pavarësisht nga dobësimi i presionit të jashtëm, në Mistra jeta ishte në lulëzim të plotë. Aty gjeti frymëzim utopia e humanistit Georg Gemista Pletonit, që ëndërronte një rilindje të helenizmit në Greqinë jugore dhe projektonte një organizëm të ri shtetëror sipas modelit të republikës së Platonit. Në traktate të ndryshëm që i dërgoi perandorit dhe despotit të Mistrasë, ky filozof e politikan neoplatonik jepte këshilla praktike për thjeshtëzimin e sistemit tatimor dhe për krijimin e një force ushtarake vendase, që duhej të zëvendësonte ushtrinë mercenare. Këtu, në Peloponezin bizantin, në prag të rënies së Perandorisë Bizantine, po shprehej dëshira për ekzistencë e helenizmit dhe nevoja e një organizimi të ri shtetëror. Morla ishte bërë fidanishtja e greqizmës, ku kjo e fundit mundi t'i ruante dhe t'i zgjeronte pozitat e veta. Për të mbajtur këtë zotërim të çmuar, perandori u kujdes që të ndërtohej një mur i fuqishëm në istmin e Korinthit, i ashtuquajturi Heksamilion. Qëndrimi i Manuelit në Peloponez nuk mbeti pa ndikuar dhe në rregullimin e marrëdhënieve të brendshme në vend si dhe kontribuoi në rritjen e autoritetit të qeverisë në luftë me prirjet centrifugale të aristokracisë vendase. Në mars 1416 perandori e la Peloponezin dhe u zëvendësua nga djali i tij i madh, Johani, i cili pak më vonë erdhi në More duke kaluar nëpër Selanik, për t'i qëndruar pranë vëllait të vogël, despotit Teodor, II, nën qeverisjene vendit. NënkomandëneJohanit, trupatbizantine shënuan fitore të rëndësishme kundër Akesë së latinëve. Princi Centurion Zakaria humbi pjesën më të madhe të zotërimeve të tij dhe vetëm ndërhyrja e Venedikut e shtyu për inë vonë fundin e plotë të sundimit të tij.
Por qetësia që iu dhurua Bizantit nga fati mori fund me vdekjen e Meh- metit I, dhe me ardhjen në fuqi të djalit të tij Muratit II (1421-1451). Ndërkohë fuqia e osmanëve ishte ripërtërirë dhe sulltani i ri rifilloi politikën agresive të Bajazitit. Situata u kthye përsëri në pikën që ishte para betejës së Ankarasë. Johani që më 19 janar 1421, ishte kurorëzuar bashkëperandor, u përpoq më kot të përdorte kundër Muratit II pretendentin e tij Mustafain, që nuk i kishte kursyer premtimet e tij për bizantinët në rast fitoreje, Bizanti dështoi në këtë përpjekje, që nuk dha rezultat tjetër veçse ndezi zemërimin e sovranit osman. Murati II e theu premtimin dhe me padurim rinor iu drejtua Kostandinopojës. Më 8 qershor 1422 filloi rrethimi i rregullt i qytetit. Pathyeshmëria e mureve e shpëtoi edhe kësaj radhe kryeqytetin bizantin, dhe meqenëse kundër Muratit u ngrit një pretendent i ri, i vëllai Mustafa, sulltani e braktisi operacionin pa mundur të arrinte objektivin. Goditja vendimtare do të jepej vetëm pas trid- hjetë vjetësh, por gjithsesi sulmi i vitit 1422 mbi Kostandinopojë për Peran- dorinë Bizantine shënon fillimin e betejës së fundit për jetë a vdekje.
Në pranverë të vitit 1423 turqit u derdhën përsëri në Greqinë jugore. U hodh për tokë Heksamilion, muri që Manueli e kishte ndërtuar në istëm me shpenzime kolosale dhe paskëtaj e gjithë Morea u shkretua nga hordhitë osmane. Më në fund, qeveria perandorake mundi të nënshkruajë një traktat paqeje me Muratin II, me anë të të cilit angazhohej sërishmi të paguante haraç (1424). Në këtë mënyrë Bizanti binte përsëri në varësinë feudale, që kishte mundur të hidhte tej pas betejës së Ankarasë. Perandoria nuk mundi më të çlirohej nga ky status nënshtrimi deri në fundin e jetës së vet.
Shumë shpejt u shënua edhe fati i Selanikut. Djali i tretë i Manuelit, dhes- poti Andronik, sundonte në qytetin që jetonte nën ankthin e turqve dhe nën darën e urisë. Gjendja ishte aq e pashpresë dhe rreziku ishte aq i madh, saqë në verë të vitit 1423 Androniku ia kaloi qytetin Venedikasve. Republika detare premtoi të respektojë të drejtat dhe zakonet e qytetarëve dhe mori përsipër të kujdesej për mbrojtjen dhe furnizimin e qytetit. Por, siç pritej, kjo marrëveshje shkaktoi zemërimin e sovranit osman, i cili e konsideronte qytetin si një pre të sigurisë. Venedikasit u përpoqën të gjejnë një ujdi me të. Me shtimin e presionit turk nga jashtë dhe me rëndimin e zisë së bukës në qytet, rriteshin proporcio- nalisht edhe ofertat e venedikasve: në qoftë se në fillim ata ngurruan së tepërmi për t'u paguar osmanëve shumën e përvitshme prej 100 mijë asprash, që kishte derdhur para tyre edhe despoti bizantin, në bisedimet e mëvonshme shuma u ngjit në 150 mijë dhe në fund arriti deri në 300 mijë aspra. Por të gjitha traktativat në fund të fundit rezultuan të kota dhe pas një sundimi të shkurtër që zgjati vetëm shtatë vjet, venedikasit u detyruan ta lënë përsëri Selanikun. Më 29 mars 1430 një ushtri e madhe, e drejtuar nga vetë Murati II, iu afrua qytetit, që pas një rrethimi të shkurtër u detyrua të dorëzohej.
Që kur kurorëzoi djalin e vet bashkëperandor, Manueli II hoqi dorë nga punët e qeverisjes. I dërmuar mendërisht e trupërisht, sovrani plak dha shpirt nën emrin e murgut Mate më 21 korrik 1425. Johani VIII (1425-1448) do të sundonte në Kostandinopojë e në rrethinat e saj me titullin basileus dhe autokrator i Romejve (bizantinëve). Vëllezërit e tij qeverisnin si sundimtarë të pavarur copëzat e tjera të Perandorisë Bizantine në brigjet e Detit Marmara dhe në Peloponez. Nga pikëpamja ekonomike e financiare, e thërmuar dhe e drobitur siç qe, perandoria qe shndërruar në një rrënojë. Prerja e monedhave të arta ishte bërë diçka tepër e rrallë që në kohën e Manuelit II. Nën Johanin VIII prerjet e monedhave të arta të Bizantit pushuan përfundimisht dhe këtej e tutje u kalua në përdorimin e monedhave të argjendit.
E vetmja pikë e ndriçuar ishte Morea, që qeverisej nga tre vëllezërit e pe- randorit: Teodori, Konstandini dhe Thomai. Pa u tutur nga inkursioni turk i vitit 1423, Morea bizantine i vazhdoi luftërat fitimtare kundër shteteve të vo- gla latine fqinjë. Konti Karlo Toko, që më 1427 u mund nga bizantinët gjatë një beteje detare, u ul në tryezën e bisedimeve. Ai i ofroi despotit Konstandin dorën e një mbese të tij, dhe i dhuroi atij si pajë zotërimet veta në Peloponez (1428). Në pranverë të vitit 1430, pas një rrethimi të gjatë, Konstandini pushtoi Patrasin dhe dy vjet më vonë principata latin e Akesë pushoi së ekzistuari. Me përjashtim të kolonive venedikase të Koronit e Modonit në jug-perëndim të Nauplias e Argos në lindje, gjithë Peloponezi ishte tashmë nën sundimin grek. Lufta midis grekëve e frëngjve, që kishte filluar në kohën e Mihalit VIII dhe që kishte vazhduar pa ndërprerje, përfundoi tani, pikërisht në prag të pushtimit turk, me fitoren e grekëve. Ai që përfitoi më së shumti nga ky sukses i fundit qe djaloshi Konstandin, i cili dy dekada më vonë, si perandor i fundit i Bizantit e mbylli jetën duke luftuar për mbrojtjen e Kostandinopojës. Ndryshimi midis kryeqytetit bizantin që jepte shpirt dhe provincës së Greqisë Jugore në shkëlq- im ishte bërë tani akoma më i dukshëm se në kohët e Manuelit.
Nën presionin torturues të turqve, perandori Johan VIII duke mos gjetur tjetër rrugëdalje, iu fut përsëri rrugës së bisedimeve për bashkimin e kishave, nga i cili shpresonte të fitonte ndihmën e shumëpritur të perëndimit kundër turqve, në shkëmbim të varësisë fetare nga Roma. Por përvoja e deriatëher- shme në këtë fushë nuk premtonte asgjë pozitive. Sa herë që Bizanti dhe Roma kishin hyrë në traktativa, këto ishin tejzgjatur pa dhënë ndonjë rezultat konkret dhe duke zhgënjyer shpresat e njërit dhe të tjetrit: ndërsa qeveria bizantine i mbështeste shpresat tek Roma për t'u çliruar nga rreziku turk, duke prem- tuar në shkëmbim bashkimin e kishave, që ajo vetë s'do mund ta realizonte, pasi do të ndeshte në kundërshtimin e popullsisë, Roma nga ana e saj vinte si kusht të parë pranimin e supremacisë së saj dhe si shpërblim premtonte ndih- mën kundër turqve, që në të vërtetë nuk ishte në gjendje ta jepte veçse në një masë tepër të vogël dhe vetëm për fuqitë katoliko-romane të Lindjes. Përvoja e gjatë e kishte shtyrë perandorin Manuel ta shikonte me shumë skepticizëm perspektivën e një bashkimi të kishave. Thuhet madje, se në shtratin e vdekjes ai e këshilloi posaçërisht djalin e tij të mos ushqente shpresa në këtë drejtim duke u shprehur se bashkimi midis grekëve e latinëve ishte i pamundur dhe se përpjekjet për bashkim s'bënin gjë tjetër veçse e rëndonin skizmën. Por sado i fortë që të ishte kundërshtimi i bizantinëve ndaj bashkimit, në Bizant ekzistonin edhe qarqe të rëndësishme unioniste, që në ato çaste të vështira e shihnin shpëtimin në bashkimin me Romën. Në krye të kësaj prirjeje u vu vetë perandori Johan VIII. Qysh kur ishte vetëm trashëgimtar i fronit, pas rrethimit të Kostandinopojës së vitit 1422, ai kishte vizituar oborret perëndimore për të kërkuar ndihma. Pas vitit 1431 rifilluan traktativat për arritjen e bashkimit. Për shkak të divergjencave midis Eugjenit IV dhe koncilit të Basilesë traktativat vazhduan gjatë por më në fund u ra dakord për thirrjen e një koncili në Itali, ku do të merrte pjesë vetë perandori. Si regjent të vetin në Kostandinopojë Johani VIII caktoi të vëllanë Konstandinin, që duhej të qeveriste gjatë gjithë kohës që ai do të mungonte në kryeqytet. Me këtë i jepej fund edhe luftës pa fund që kishte shpërthyer midis vëllezërve të perandorit që sundonin në More.
Më 24 nëntor 1437 Johani VIII e la atdheun e tij për të shkuar në Perën- dim, siç kishte bërë i ati rreth dyzet vjet më parë dhe gjyshi i tij përpara shtatëdhjetë vjetësh. Por ai shkonte jo vetëm për të kërkuar ndihmë, siç kishte bërë Manueli, por, sipas shembullit të Johanit V, edhe për t'u konvertuar në besimin roman, për ta joshur pastaj popullin e tij dhe klerin grek të pranonin bashkimin e kishave. I shoqëruar nga i vëllai, Dhimitri, nga patriku Josif, nga disa metropolitë dhe shumë peshkopë dhe abatë, në pranverë të vitit 1438 ai mbërriti në Ferrara, ku më datë 9 prill u hapën punimet e koncilit. Sido që rezultati ishte i ditur, po të kihet parasysh shtrëngesa në të cilën ndod- hesliin grekët, debatet e Ferrarës e më tej ato të Firences, vazhduan për një kohë të gjatë duke u shtyrë mes polemikash të ashpra, sidomos për shkak të qëndresës së metropolit të Efesit, Mark Evgjenikut, kundër përfaqësuesve të kishës romane dhe kundër përkrahësve bizantinë të bashkimit. Më në fund, më 6 korrik 1439 bashkimi u shpall në katedralen e Firences në gjuhët latinisht e greqisht nga kardinali Julian Cesarini dhe nga kryepeshkopi i Nikesë Besarioni. Paragrafi që bënte fjalë mbi primatin e papës u formulua në mënyrë të mjegullt dhe grekët do të mund të ruanin ritin e tyre fetar. Por të gjitha çështjet e diskutueshme u përcaktuan sipas pikëpamjes së Romës.
U duk sikur ideja unioniste korri një fitore akoma më të madhe se në kohët e sinodit të Lionit. Kësaj radhe perandori u paraqit vetë para koncilit, dhe bashkë me të edhe përfaqësuesit më të lartë të kishës bizantine u konvertuan në besimin roman. Por në realitet vendimet e koncilit të Firences nuk u zbatuan. Parashikimi se traktativat për bashkimin do të shkaktonin një thellim të skizmës dolën se ishin të bazuara. Populli bizantin i kundërsh- toi me zjarr vendimet e Ferrarës e të Firences dhe ndërsa paralajmërimet e filo-unionistëve binin në vesh të shurdhët, predikimet e apasionuara të Mark Eugjenikut gjenin kudo një pritje entuziaste. Bashkimi i vendosur në Firence rezultoi akoma më i brishtë se ai i Lionit, kur themeluesi i dinastisë së Paleologëve kishte mundur t'u impononte kundërshtarëve vullnetin e vet në një masë shumë më të madhe se Johani VIII. Veç kësaj, bashkimi i vitit 1274, që kishte pasur për funksion mbrojtjen e Bizantit nga synimet ekspansioniste të Perëndimit, pati një rezultat politik të prekshëm, gjë që i mungoi bashkimit të vitit 1439, i cili duhej të shpëtonte Bizantin nga rreziku turk.
Në vend të që ofronte një ndihmë kundër armikut të jashtëm, bashkimi e futi Bizantin në një qerthull luftërash të brendshme, mbolli armiqësi e urrejtje midis popullsisë bizantine dhe bëri që perandoria të humbasë çdo kredi në botën e jashtme sllave. Principata e Moskës, që nuk i hiqte mbi kurriz rreziqet që kalonte Bizanti dhe që ishte edukuar nga vetë Bizanti me urrejtjen kundër katolikëve, e konsideroi tradhti të pashembullt konvertimin e perandorit dhe të patrikut të Kostandinopojës. Greku Izidor që ishte emëruar metropolit i Moskës dhe që ishte eksponent i partisë unioniste u shkarkua dhe u burgos nga duka i madh Vasilij II, me t'u kthyer nga Firence. Nga ajo kohë Moska filloi t'i emërojë vetë mitropolitët e vet dhe i ktheu krahët besëthyerit Bizant, që duke tradhtuar besimin e vërtetë kishte humbur të drejtën për të qenë autoriteti i parë i botës ortodokse. Pra u prishën marrëdhëniet me Rusinë, u provokua një luftë e ash- për brenda përbrenda vetë Bizantit, në një kohë kur thuajse asnjë përfitim nuk u pa të vinte nga Roma. Fushata që pritej të shpëtonte Bizantin nuk u konkreti- zua dhe po ashtu në Kostandinopojë nuk u vu kurrë në jetë bashkimi. Kisha romano-katolike dhe ajo greko-ortodokse vazhduan të qëndrojnë armiqësisht njëra përballë tjetrës. Dhe ndërsa popullsia bizantine këmbëngulte në besimin e saj, përkrahësit më në zë të bashkimit kaluan në krahun e Romës. Kreu i partisë unioniste greke, eruditi Besarion dhe Isidori, që arriti f i shpëtojë bur- gut në Rusi, u bënë kardinalë të kishës romane. Traktativat e Ferrarës dhe të Firences, që nuk çuan në ndonjë rezultat politik pozitiv, kishin ngjallur dyshim tek Murati II, ndaj Johani VIII u përpoq ta qetësojë sulltanin duke i shpjeguar se këto traktativa kishin thjesht qëllime fetare.
Osmanët po ballafaqoheshin nga ana e tyre me vështirësi të mëdha. Ashtu si në kohën e Bajazidit, marshimi i turqve në Ballkan shkaktoi ndërhyrjen e Hungarisë. Vojvoda heroik i Transilvanisë, Jan Korvin Huniadi, korri fitore të shkëlqyera mbi turqit në Serbi e në Vllahi, të cilat zgjuan kudo entuziazëm e shpresa të reja. Papa i bëri thirrje popujve të krishterë të bashkoheshin në kryqëzatë dhe sakaq në Hungarinë jugore u grumbullua një ushtri laramane prej 25 mijë vetësh, të drejtuar nga mbreti Vladislav III, nga djaloshi Jagelon që kishte bashkuar kurorat e Polonisë e të Hungarisë, nga Huniadi dhe nga despoti serb Georg Brankoviç, të cilin turqit e kishin dëbuar nga zotërimet e tij. Ushtria e kryqtarëve e kapërceu Danubin, pranë Smederevës në fillim të tetorit 1443, në një kohë kur Murati II po luftonte në Azinë e Vogël kundër Emirit të Karamanisë. Ajo përshkoi me shpejtësi viset serbe dhe në krye të pararojës, Huniadi korri nëafërsi të Nishitnjëtjetër fitore tëbujshmembiforcat e qeveritarit turk të Rumelisë. Pa hasur në kurrfarë qëndrese, ushtria kryqtare hyri në Bullgari dhe pushtoi Sofjen për të vazhduar pastaj drejt Thrakës. Por qëndresa turke u bë këtu më e ashpër dhe të ftohtit e jashtëzakonshëm të atij dimri e detyroi ushtrinë e krishterë të kthehet mbrapsht. Gjithsesi, në tërheqje e sipër ajo i shkaktoi një humbje të re osmanëve, në ditët e para të vitit 1444.
Po përvijohej kështu një përmbysje e situatës. Osmanët, triumfatorët e padiskutueshëm të den djeshëm, u detyruan të kthehen në mbrojtje në fronte të ndryshme. Në Shqipëri kryengritja kishte vite që vlonte dhe famëmadhi SKËNDERBE (GJERGJ KASTRIOTI) u vu në krye të luftës çlirimtare, e cila nën drejtimin e tij mori përmasa alarmuese. Si "Kapedan i Shqipërisë", për shumë vjet (1443-1468) ai udhëhoqi një luftë heroike kundër forcave të medha të osmanëve, luftë që mrekulloi dhe entuziazmoi botën e krishterë. Në Greqmë jugore, despoti Konstandin u hodh në mësymje. Ai e kishte shkëmbyer apanazhin ('zotërimin' - përkth.) e tij buzë detit Marmara me tokat e Teodorit në More dhe duke filluar nga vitit 1443 sundoi në pjesën më të rëndësishme të Peloponezit me kryeqytet Mistranë. Ndërkohë që Thomai ruajti pjesën e vet, më të vogël dhe më pak të rëndësishme. Vepra e tij e parë qe rindërtimi i mun Hexamilion në istëm, që ishte shkatërruar nga turqit më 1423. Paskëtaj sulmoi në Greqinë e mesme ku pushtoi Athinën e Tebën. Duka Nerio II Açiajoli, deri atë kohë vasal i turqve, u detyrua të pranojë sovranitetin e despotit të Mistrasë dhe t'i premtojë atij pagimin e haraçit.
Përmbysja e situatës e shtyu Muratin II të bjerë në ujdi me kundërshtarët. Në qershor ai priti në Adrianopojë përfaqësuesit e mbretit Ladislau, të Georg Brankoviçit e të Huniadit dhe nënshkroi me ta një armëpushim 10-vjeçar. Despoti i Serbisë, sipas marrëveshjes, duhej të merrte përsëri territoret e tij, ndërsa varësia e Vllahisë nga osmanët duhej të pësonte njëfarë zbutje. Sulltani qe menjëherë pas nënshkrimit të traktatit u nis për në Azinë e Vogël, dërgoi një përfaqësues të plotfuqishëm në Hungari për të pasur ratifikimin e dokumentit nga ana e mbreti Ladisla. Në fund të muajit korrik ky i fundit e nënshkroi traktatin në Szeged. Padyshim që traktati sanksiononte një kufizim të dukshëm të pushtetit turk në Ballkan dhe u siguronte të krishterëve një paqe 10-vjeçare. Megjithatë ai nuk i kënaqte fuqitë e krishtera e në veçanti kurinë e Romës e cila ashtu e impresionuar siç qe nga fitoret e fundit dhe e sigurt në mbështetjen e premtuar të flotës venedikase, aspironte për një dëbim përfundimtar të turqve nga Europa dhe bënte presion për të vazhduar luftën që kishte marrë aq për mbarë. Kardinali Jul Cezarini u bë dorëzënë për ta shtyrë perandorin e ri të pavendosur të thyejë betimin që sapo kishte bërë dhe në muajin shtator ushtria e krishterë u vu përsëri në marshim. Por forcat e saj qenë pakësuar. Pikë së pari nga koalicioni qenë tërhequr serbët dhe Georg Brankoviçi, i kënaqur me përmbajtjen e traktatit, nuk dëgjoi të marrë pjesë në fushatë. Me mendimin se do të ndihmohej nga flota venedikase, ushtria marshoi në drejtim të Detit të Zi dhe pas një udhëtimi të vështirë nëpër territorin bullgar, doli në bregdet. Por flota venedikase me të cilën qenë bashkuar edhe dy galera nga Raguza,261 nuk mundi të ndalë zbarkimin e përforcimeve turke të ardhura nga Azia e Vogël. Murati II vërshoi me një ushtri të madhe dhe më 10 nëntor 1444 u zhvillua pranë Vranës që i asgjësoi sa hap e mbyll sytë shpresat e mëdha të të krishterëve. Mbreti Vladislav mbeti i vrarë gjatë betejës dhe si ai humbi jetën edhe kardinal Cezarini, arkitekti i vërtetë i kësaj kryqëzate të re të pafat. Shpartallimi i të krishterëve pati rrjedhime më të rënda se në rastin e disfatës së Nikopojës: me Varnën dështoi përpjekja e fundit për një aksion të përbashkët nga ana e fuqive të krishtera, që do të duhej të frenonte marshimin turk. Kësaj radhe dëshpërimi që pushtoi kampin e krishterë ishte i pakrahasueshëm. Perandori i mjerë i Kostandinopojës u detyrua t'i urojë mirëseardhjen fitimtarit dhe ta mbushë këtë me urime e ndere.
Pavarësisht nga rrethanat e reja të shkaktuara nga katastrofa e Varnës, Konstandini i vazhdoi aksionet e tij në Greqi. Ai u rishfaq në Beoti dhe e shtriu sundimin e vet në Fokidë dhe në pjesën tjetër të Greqisë deri në Pind. Po dukej se në këto çaste të fundme, në tokën e vjetër helenike po lindte një shtet i ri grek, trashëgimtar i Bizantit që po jepte shpirt. Por fituesi i Vamës nuk vonoi të shpaguhej ashpër mbi despotin kurajoz. Më 1446 Murati II u lëshua në Greqi në krye të një ushtrie të madhe dhe përshkoi me shpejtësi viset e Greqisë së mesme. Despoti bizantin arriti të organizojë një qëndresë serioze vetëm në Hexamilon, por topat greke e shembën për tokë edhe këtë pengesë të fundit: më 10 dhjetor të vitit 1446 Hexamilon u pushtua dhe me këtë fati i luftës qe vendosur. Turqit u derdhën në More, shkretuan qytetet e fshatrat bizantine dhe morën 60 mijë robër. Megjithatë despotati bizantin arriti të bëjë paqe në këmbim të haraçit. Në faktsulltanit iu desh ta ndërpresë fushatën për të luftuar kundër Skënderbeut dhe Huniadit. Beteja e zhvilluar në tetor 1448 në Fushë Kosovë midis Muratit II dhe Huniadit, ishte një jehonë e betejës së Varnës. Në këtë vend, ku dikur u shënua fati i Serbisë, Huniadi u thye nga forcat e mëdha osmane. Kurse Skënderbeu qëndroi edhe për shumë vjet të tjerë i pathyer në malet e Shqipërisë.
Ndërkaq, pas dështimit të planeve të tij për rimëkëmbjen e Greqisë, Konstandini u thirr në fronin e Kostnadinopojës. Johani VIII kishte vdekur më 31 tetor 1448 pa lënë trashëgimtarë dhe meqenëse paksa më parë kishte vdekur edhe Teodori, froni i takoi despotit trim Konstandin Dragashi, i cili e kishte marrë këtë emër nga nëna e tij Helena nga dinastia serbe e dragashëve të Maqedonisë lindore. Konstandini u kurorëzua në More më 6 janar 1449 dhe dy muaj më vonë hyn në kryeqytet. Qeverisja e Moresë u nda midis Thomait dhe Dhimitrit. Ky i fundit ishte përpjekur në mënyrë të përsëritur të rrëmbente kurorën perandorake me ndihmën turke dhe, gjithmonë i mbështetur nga turqit, i hapi përsëri luftë të vëllait në More.
Kurajua dhe shkathtësia politike e perandorisë të fundit të Bizantit nuk arritën ta shpëtojnë perandorinë nga fundi i pashmangshëm. Për Perandorinë Bizantine ra këmbana e fundit, kur pas vdekjes së Muratit II, në shkurt 1451, në fron u ngjit djali i tij Mehmeti II. Kostandinopoja bizantine përfaqësonte tashmë një pikë në mes të territorit osman, duke ndarë në dysh zotërimet aziatike të turqve nga ato europiane. Objektivi i parë i sulltanit të ri ishte zhdukja e këtij trupi të huaj dhe kthimi i Kostandinopojës në një qendër të fuqishme të Perandorisë Osmane. Me këmbëngulje e kujdes të madh ai iu vu punës për të përgatitur pushtimin e kryeqytetit dhe për të çuar në fund në mënyrë të natyrshme veprën e paraardhësve të tij. Oborri bizantin nuk ushqente tashmë asnjë iluzion mbi qëllimet e osmanëve, sidomos pasi sulltani urdhëroi të ndërtohej një kala mjaft e fortë në Bosfor (Rumili Hisar), fare afër kryeqytetit.
Njëlloj si i vëllai edhe Konstandini XI e mbështeti çdo shpresë në ndihmën e Perëndimit. Shpresat në këtë drejtim qenë vërtet të dobëta, por ato qenë pa altemativë. Ndaj në këto çaste të fundit, ai u përpoq të rindizte çështjen e bash- kimit të kishave, që tashmë kishte dështuar. I dërguari i papës kardinal Isidori, ish-metropolit i Rusisë, shkoi në Kostandinopojë dhe më 12 dhjetor 1452, pesë muaj para katastrofës finale, shpalli në Shën Sofi bashkimin e kishave dhe bëri shërbimin e meshës sipas ritit roman. Populli bizantin u zemërua tej mase: sa më e pashpresë bëhej gjendja, aq më fort kapej pas besimit të tij dhe aq më egër- sisht reagonte ndaj fyerjes që i bëhej ndjenjave të tij fetare. Ky dëshpërim e kjo urrejtje e pashuar për latinët u shpreh atë kohë në mënyrë lapidare nga fjalët e një funksionari të lartë të perandorit: "Do të doja të shihja më mirë në mes të qytetit çallmën turke sesa mitrën latine." Sa më shumë qasej çasti i bramë aq më e fortë bëhej tendenca drejt një pajtimi me turqit, që e konsideronte pushtimin osman një të keqe më të vogël sesa nënshtrimin ndaj Romës.
Sido që të jetë, mosardhja e ndihmës së Perëndimit, nuk u shkaktua vetëm nga qëndrimi armiqësor i popullsisë bizantine ndaj bashkimit të kishave. Interesat e kundërta të fuqive perëndimore e përjashtonin a priori dhënien e një ndihme të efektshme për Bizantin. Alfonsi V i Arragonës, sovrani më i fuqishëm i Mesdheut, në vitet e fundit të jetës së Perandorisë Bizantine, ndiqte po atë politikë që kishin ndjekur ndaj Bizantit paraardhësit e tij normanë, gjermanë e francezë të mbretërisë së Italisë së jugut. Ai synonte të krijonte një perandori të re latine të Kostandinopojës dhe të kurorëzohej perandor. Mjetet e kufizuara që papa Nikolla V (1447-1455) ofroi për mbrojtjen e Kostandi- nopojës kundër turqve, u përpinë nga politika ekspansioniste e mbretit të Napolit, të cilit Roma i plotësonte menjëherë kërkesat e vazhdueshme për të holla. Por edhe sikur Perëndimi të ishte angazhuar aktivisht në Kostandinopojë, sigurisht nuk do ta kishte bërë këtë për të shpëtuar Perandorinë Bizantine. Gjithsesi tani mungonin të gjitha kushtet edhe për krijimin e një sundimi të ri latin në Lindje. Në të kaluarën pati një moment kur u shtrua pyetja nëse Bizanti do të binte në dorë të turqve apo të latinëve. Por ngjarjet e shekujve të fundit i kishin dhënë një përgjigje të qartë kësaj çështjeje dhe vetë Perandoria Bizantine kishte ndikuar shumë pak në rrjedhën e këtyre ngjarjeve. Ngjarjet e mëdha që qenë përcaktuese për fatin e saj, u zhvilluan përtej kufijve dhe pa pjesëmarrjen e saj, ngaqë prej kohësh Bizanti ishte kthyer në një objekt të politikës së fuqive të tjera. Krejtësisht e shkrehur dhe e parali- zuar së brendshmi, perandoria qe katandisur në një qytet shtet dhe u bë një pre e lehtë për turqit.
Në ditët e para të prillit 1453 Mehmeti II grumbulloi një ushtri të fuqishme nën muret e qytetit. Bizantinët nuk mundën t'i kundërvinin kësaj ushtrie veçse 5 mijë mbrojtës vendas dhe ndoshta 2 mijë të huaj. Bërthama e forcave perëndimore përbëhej nga shtatëqind gjenovezë që nën komandën e Justinianit, kishin mbërritur mbi dy galera në Kostandinopojë pak para fillimit të rrethimit duke ngjallur shpresa tek bizantinët. Mund të mendohet që forcat e sulmuesve ishin dhjetë herë më të mëdha se ato të mbrojtësve. Forca e Kostandinopojës nuk qëndronte mjaft tek një grusht mbrojtësish heroikë por krejt të pamjaftueshëm në numër, sa tek pozita e veçantë e qytetit dhe tek pathyeshmëria e fortifikatave të tij, që ishin restauruar nga Johani VIII dhe Konstandini XI.
Shumë herë në të kaluarën Bizanti kishte shpëtuar falë pozitës strategjike të favorshme dhe falë qëndrueshmërisë së mureve të tij, ndonëse atëherë këtyre avantazheve i shtohej edhe epërsia e bizantinëve në teknikë ushtarake. Mehmeti II kishte ardhur me një arsenal të madh dhe kishte krijuar me ndihmën e mjeshtërve perëndimorë një artileri të fuqishme. Gjatë rrethimit të Kostnadinopojës turqit e përdorën këtë artileri të re në një masë të paparë ndonjëherë dhe, sipas fjalëve të një bashkëkohësi grek, "topat vendosën gjithçka." Topat e vegjël që dispononte Bizanti nuk mund të mateshin me grykat e zjarrit turke.
Më 7 prill filloi rrethimi i vërtetë. Sulmi u drejtua para së gjithash kundër mureve veriorë të qytetit e sidomos kundër portës Pempton, që u zgjodh nga turqit si pika më e dobët e mbrojtjes bizantine. Briri i Artë u bllokua me anë të një zinxhiri të fuqishëm, që turqit nuk mundën ta thyejnë. Gjatë një përpjekjeje për thyerjen e tij, më 20 prill, u ndez një betejë detare që përfundoi me fitoren e flotës perandorake. Fitorja e entuziazmoi Kostandinopojën dhe i mbushi me kurajë të rrethuarit. Por ajo nuk e ndryshoi gjendjen e qytetit të rrethuar.
Në fakt më 22 prill Mehmeti arriti të dërgojë nga kontinenti në Bririn e Artë një numër të madh anijesh dhe paskëtaj qyteti iu nënshtrua një bombardimi të egër si nga toka dhe nga deti. Reparti i vogël i mbrojtësve, duke sfiduar vdekjen, luftoi me egërsi për të shmangur fundin e sigurt. Vetë perandori me guximin e burrërinë e tij, u bë shembull për luftëtarët e tij. Ai qëndroi në vendin e vet deri në çastin e fundit, i vendosur të vdiste bashkë me kauzën e tij. Një numër sulmesh të egra turke dështuan dhe besimi i armiqve filloi të luhatej. Por pas shtatë javë rrethimi muret e qytetit kishin pësuar të çara serioze në sektorë të ndryshëm. Çasti final po afrohej.
Më 29 maj, Mehmeti II vendosi të urdhërojë sulmin final. Në praj të tij, ndërkohë që sulltani po përgatiste trupat e tij për betejë, të krishterët, grekë e latinë, kryen së bashku në Shën Sofi ceremoninë e fundit fetare. Pas meshës, luftëtarët u kthyen në pozicionet e tyre dhe deri në orët e vona të natës per- andori inspektoi fortifikatat. Beteja filloi në orët e para të mëngjesit. Qyteti u sulmua nga të tre krahët. Por mbrojtësit heroikë i qëndruan për një kohë të gjatë mësymjes dhe i zmbrapsën armiqtë. Atëherë sulltani hodhi në fushën e betejës rezervën e tij, repartet e jeniçerëve dhe pas një lufte të ashpër këta luftëtarë të zgjedhur të ushtrisë osmane arritën të kalojnë muret. Në çastin vendimtar Justiniani që luftonte në krah të perandorit, u plagos për vdekje dhe u përcoll nga fusha e betejës. Largimi i tij shkaktoi rrëmujë në kampin e të rrethuarve dhe e shpejtoi fitoren turke. Në fakt pas pak qyteti ra në dorë të turqve. Konstandini XI luftoi deri në çastin e fundit dhe vdiq ashtu siç e dëshironte; duke luftuar. Tre ditë e net vazhduan plaçkitjet që sulltani u kishte premtuar ushtarëve të tij në prag të sulmit të fundit për t'u ngritur moralin, u shkatërruan vlera të pallogaritshme, monumente ari, dorëshkrime të çmuara, ikona të shenjta e objekte kulti. Mehmeti II hyri solemnisht në qytetin e pushtuar. Kostandinopoja u bë kryeqytet i Perandorisë Osmane. Perandoria Bizantine kishte pushuar së ekzistuari.
Ekzistenca e Perandorisë Bizantine kishte filluar me themelimin e kryeqytetit në Bosfor nën Konstandinin e Madh, vdekja e saj u shënua nga katastrofa që ndodhi nën Konstandinin e fundit. Megjithatë Morea jugore greke dhe perandoria e Trapezundit jetuan edhe për shumë vjet të tjerë pas rënies së Kostandinopojës. Por pushtimi i tyre nuk përbënte më problem për turqit. Marrja e Kostandinopojës hodhi një urë midis zotërimeve aziatike dhe atyre europiane të osmanëve. Ajo krijoi unitetin e Perandorisë Osmane dhe i dha hov të ri ekspansionit të saj. Perandoria Turke gllabëroi shpejt e shpejt zotërimet e mbetura greke në Ballkan. Më 1456 Athina ra në duar të osma- nëve dhe Partenonim që prej gati një mijëvjeçari ishte kthyer në një kishë kushtuar Shën Marisë, u transformuan në xhami turke. Më 1460 pushonte së qeni edhe Morea bizantine. Thomai iku në Itali, kurse Dhimitri që nuk i donte latinët, shkoi në oborrin e sulltanit. Në shtator 1461 ra dhe perandoria e Trapezundit270 dhe me të binte nën zgjedhën turke edhe pëllëmba e fundit e tokës bizantine. Despotati i Serbisë ishte pushtuar qysh më 1459 dhe më 1463 i njëjti fat i takoi edhe mbretërisë boshnjake. Brenda fundit të shekullit ranë pre e pushtuesve edhe territoret e tjera sllave e shqiptare deri në bregdetin Adria- tik. Ekzistonte përsëri një perandori që fillonte në Mesopotami dhe mbaronte në Adriatik dhe që e kishte qendrën në Kostandinopojë: kjo qe Perandoria Osmane, që e lindur mbi rrënojat e Perandorisë Bizantine, bashkoi përsëri për shumë shekuj në një shtet të vetëm territoret e dikurshme bizantine.
Bizanti ra më 1453, por tradita e tij shpirtërore dhe politike nuk u zhduk. Besimi, kultura dhe koncepti shtetëror bizantin vazhduan të jetojnë, duke ushtruar ndikimin e tyre dhe duke barsur jetën politike e kulturore të popujve eu- ropianë, qoftë në viset e dikurshme bizantine e qoftë përtej kufijve të vjetër të perandorisë. Besimi i krishterë në formën specifike bizantine, si shfaqje e botës shpirtërore të bizantinëve e njëherësh si antitezë e katolicizmit roman, mbeti si gjëja më e çmuar si për grekët ashtu dhe për sllavët e jugorë e perëndimorë. Në shekujt e sundimit turk, besimi ortodoks u bë për grekët dhe për sllavët e jugut shprehje e individualitetit të tyre shpirtëror e kombëtar; ai nuk i la popujt ballkanikë të treteshin në valët e migrimit turk dhe bëri të mundur rilindjen e tyre kombëtare në shek. XX. Ortodoksia ishte gjithashtu flamuri nën të cilin u krye bashkimi i viseve ruse dhe principata e Moskës arriti pozitën e një fuqie të madhe. Pak kohë pas rënies së Bizantit dhe të mbretërive sllavo-jugore, Mos- ka ngriti krye kundër zgjedhës tartare dhe, si e vetmja fuqi e pavarur me fe ortodokse. Ivani III, arkitekt i bashkimit dhe i çlirimit të viseve ruse, u martua me vajzën e despotit Thoma Paleolog, nip i perandorit të fundit të Bizantit; ai përvetësoi stemën bizantine të shqiponjës me dy krerë, solli në Moskë zakone bizantine dhe shumë shpejt Rusia u vu të luajë në lindjen e krishterë atë rol ud- hëheqës që dikur e kishte luajtur Perandoria Bizantine. Nëse Kostandinopoja kishte qenë "Roma e Re", Moska u bë "Roma e tretë". Trashëgimia shpirtërore e Bizantit, feja e tij, idetë politike dhe idealet shpirtërore të tij u mishëruan për shekuj të tërë në perandorinë e carëve rusë.
Një forcë rrezatuese akoma më të madhe njohu kultura bizantine, që ar- riti të gatuajë me plazmën e vet si Lindjen ashtu edhe Perëndimin. Edhe pse ndikimi bizantin në vendet neolatine e gjermanike nuk qe aq e gjerë sa në vendet sllave, gjithsesi kultura bizantine ndikoi dhe barsi edhe jetën e Perëndimit. Shteti bizantin qe mjeti nëpërmjet të cilit kultura dhe qytetërimi greko-romak vazhduan të jetojnë në shekuj. Për këtë, Bizanti ishte faktori dhënës, Perëndimi ishte faktori marrës. Veçanërisht në epokën e Rilindjes, kur pasioni për kulturën klasike ishte aq i fortë, bota perëndimore gjeti te Bizanti burimin tek i cili mund të thithë thesaret kulturore të lashtësisë. Bizanti e ruajti trashëgiminë klasike dhe në këtë mënyrë kreu një mision historik me rëndësi universale. Ai shpëtoi nga harresa të drejtën romake, poezinë, filozofinë dhe shkencën greke, për t'ia transmetuar, pastaj, këtë pasuri të paçmuar popujve të Europës perëndimore, që tashmë kishin fituar pjekurinë e duhur për ta asimiluar atë.