Shpendët moçalikë (shpendët shtegtarë) janë ndër simbolet më karakteristike solare të Evropës parahistorike. Mitologjia greke na ofron të dhëna të pasura mbi domethënien simbolike të shpendëve moçalikë. Prandaj në sajë të analizës të këtyre domethënieve në religjionin dhe mitologjinë greke mund të vërehet se çfarë ka qenë funksioni i shpendëve moçalikë edhe në religjionin ilir. Në Greqi ato ndeshen kryesisht në mitin e Apollonit, hyjnisë së Diellit i cili udhëton në veri, në dheun e hiperborejasve, ku banon në kohën e muajve të dimrit, për t’u kthyer në pranverë dhe për të sjellë dritë e ngrohtësi. Në këtë rrugë në tokën mitologjike të hiperborejasve, të cilën grekët e vendosnin në skajin verior të tokës së populluar, Apolloni ka hipur mbi mjeilmë ose i ka grahur qerres, të cilën e tërheqin shpendët moçalikë.
Paraqitjet e shpendëve moçalikë nga koha e bronzit dhe e hekurit në Evropë janë jashtëzakonisht të shpeshta. Këto paraqitje simbolizojnë ose vetëm Diellin ose janë të paraqitura si e tërheqin anijen diellore nëpër kupën qiellore. Në viset skandinave, njësoj si edhe në Evropën Qendrore e Jugore, shpendët moçalikë janë rëndom të lidhura me simbolet e tjera solare: rrathët koncentrikë, anijen diellore etj.
Në religjionin e në mitologjinë ilire shpendët moçalikë luajnë rol shumë të rëndësishëm - sa mund të konstatohet në sajë të materialit shumë të pasur dhe të larinishëm arkeologjik, dhe ky rol, me siguri, ka qenë edhe më i madh se ai që mund të rindërtohet në sajë të këtij materiali. Paraqitja e shpendëve moçalikë, njësoj si edhe paraqitja realiste e kafshëve dhe e njerëzve, është e rallë te ilirët para fundit të shek. VI dhe fillimit të shek. V para e.re., përveçse në ato vise, ku ndikimet e huaja para kësaj kohe i ndryshojnë ligjet e të shprehurit artistik abstrakto-gjeometrik, siç është, p.sh. rasti pjesërisht në Slloveni dhe në viset e Ilirisë së Jugut.
Mirëpo, s’do mend se kulti i hyjnisë solare në Ballkan e në pellgun e Danubit ka ekzistuar shumë më herët se sa ka arritur deri te ky. Mjafton të sjellim ndërmend karrocën e njohur prej argjili të gjetur në Duplaja e cila i takon kulturës së bronzit të zhvilluar Dubovc - Zhutobërdo, në të cilën gjendet hyjnia solare dhe të cilën e tërheqin shpendët moçalikë. Në këtë karrocë janë të gjitha atributet elementare të hyjnisë solare. Kjo hyjni do të shfaqet më vonë në mitologjinë dhe religjionin grek në emrin e Apollonit, i cili në vete do t’i njësojë edhe ato elemente, tëcilat i njohim nga paraqitjet e hyjnisë solare paleoballkanike të dëshmuar në qerret nga Duplaja.
Mirëpo, derisa për Apollonin grek kemi aq shumë të dhëna, sa që me lehtësi mund t’i konstatojmë atributet e tij hyjnore, për pandanin etij ilir, i cili me siguri ka ekzistuar dhe i cili është dashur t’i ketë elementet që i shohim në karrocën nga Duplaja, dimë, se ka ekzistuar dhe se nuk ka mundur të dallohej qenësisht nga hyjnia analoge greke. Përveç të tjerash, në këtë na shpien edhe paraqitjet e shumta të shpendëve të cilat në religjionin ilir kanë pasur të njëjtin funksion që kanë pasur në mitin mbi Apollonin grek.
Paraqitjet më të hershme të shpendëve moçalike (gjegjësisht shtegtare) i ndeshim në Ballkanin Perëndimor në kohën kur tani mund të flitet mbi praninë e formacioneve etnike ilire ose së paku protoilire dhe formohen nën ndikimin e drejtpërdrejtë ikonografik dhe ideor të kulturës së fushave me urna të Evropës Qendrore dhe të pellguttë Danubit nga mbarimi i mijëvjeçarit II para e.re. Në këtë grup më të hershëm hyn edhe varësja e bukur në trajtë të rosës nga Bolaniqi te Graçanica në Bosnjen Verilindore,66 pastaj varësja e ngjashme e gjetur në Brodski Varosh, paraqitja e stilizuar e mjellmës dhe e diskut diellor në fragmentet e enëve prej bronzi nga Lukavci afër Tuzlës etj.
Shpendët moçalikë do t’i ndeshim shpesh vetëm në fillim të shek. VIII dhe pikërisht në viset jugore të Ilirisë, në trevën e grupit kulturor të Trebenishtës në Maqedoni e në Shqipëri (T. XIII, 2-5). Supozohet se nga pellgu i Danubit që në kohën e lulëzimit të kulturës së fushave të urnave (prej shek. XIII deri në të VIII para e.re.) disa prej simboleve të atjeshme, në mesin e të cilëve edhe ai i shpendëve moçalikë, kanë arritur në trevën e detit Egje dhe se prodhimi i varseve ornitomorfe në atë trevë zhvillohet edhe më tej nën ndikimin e shembujve egjeanë dhe të Azisë së Vogël. Nga treva shqiptaro-maqedon-tesalike disa prej trajtave të këtyre varëseve depërtojnë më vonë nga veriu, në zemrën e truallit ilir, ku marrin pjesë në ringjalljen grafike të paraqitjeve të këtyre simboleve solare.
Në viset më veriore ilire shpendi moçalik, si relikt i simbolizmit të periudhës së hershme të kulturës së fushave me uma, por edhe nën ndikimin e artit dhe të simbolikës së kulturave fqinje italike, paraqitet së pari rrallë e pastaj nga shek. VI. deri në të V. shumë më shpesh qoftë si varëse më vete, qoftë në fibula apo në prodhime të tjera prej bronzi të artit situlik.
Në viset e tjera të kulturës ilire shpendët moçalikë ndeshen aty-këtu prej mbarimit të epokës së bronzit e tutje, por kryesisht nga mbarimi i shek, VI. para e.re. shumohen. I tillë është rasti me Gllasincin (T. XII, 6-10; T. XIII, 1), ku motivi i shpendit moçalik ka qenë edhe ashtu mjaft i shpeshtë, por edhe aty shpesh paraqitet pikërisht prej kësaj kohe, dhe kjo vlen pak a shumë edhe për viset e tjera që nuk u përmendën.
Ta shpjegosh paraqitjen e këtij simboli në trevën ilire vetëm si pasojë e depërtimit, përkatësisht si mbeturinë e kultit heliolatrik të bartësve të kulturës së fushave me urna - siç duket kjo shpesh - nuk do të jetë e drejtë, sepse as bartësit e kësaj kulture nuk e kanë sjellë kultin e Diellit në trevën ilire, por as ndikimi shpirtëror i kësaj kulture nuk ka luajtur rol njësoj të rëndësishëm në të gjitha ato vise ilire në të cilat ka qenë i zhvilluar kulti solar, p.sh. në trevën e liburnëve në Dalmacinë Veriore. Nga ana tjetër, nuk mund të konstatohet fakti se paraqitja ikonografike e shpendëve moçalikë që e kanë njohur bartësit e kulturës së fushave me urna ka pasur rol të konsiderueshëm në mënyrën e paraqitjes së këtij simboli solar te ilirët, sidomos të atyre në rajonet e Alpeve Lindore dhe në rajonet verilindore të tokave ilire, duke përfshirë këtu pjesërisht edhe trevën e japodëve.
Grupeve të përmendura të paraqitjeve të shpendëve moçalikë duhet t’u shtohen edhe dy, që pasqyra mbi prejardhjen e këtij motivi në trevën ilire të jetë e plotë. E para është ajo të cilën në viset lindore ilire prej shek. VIII para e.r. e sollën popujt kalorës. Më shpesh këtu kemi të bëjmë me varëset në trajtë të shpendit, që janë varur në hallka të vogla dhe të cilat, pa dyshim, kanë pasur domethënie apotropeike. Grupi i dytë për nga koha i takon periudhës së re të hekurit. Këto janë paraqitje të stilizuara të shpendëve me këmbë të mbërthyera në fibulat e latenit të shek. IV. para e.re. (rrallë edhe të shek. III. para e.re.).Fibulat e tilla, për nga aspekti tipologjik dhe ideologjik janë të lidhura me kulturën e Evropës Qendrore të kohës së vjetër të hekurit e për këtë kulturë janë të lidhur edhe ata shembuj që janë gjetur në viset lindore të trevave ilire. Kjo vlen gjithashtu edhe për paraqitje të shpendëve moçalikë në objektet e tjera të gjetura në këto vise.
Paraqitjet e shumta e të shumëllojshme të shpendëve në trevën ilire ofrojnë mundësi për analiza dhe përfundime të ndryshme mbi domethënien e tyre në simbolikën religjioze të ilirëve. Këtu do të përkufizohemi në analizën e shkurtër të atyre gjetjeve më të rëndësishme dhe më interesante, përkatësisht të grupeve të gjetjeve, të rëndësishme për rikonstruktimin e simbolizmit religjioz ilir.
Njëri prej tyre është aplika prej bronzi që është zbuluar në Shkocjan afër Divaçës (T. XI, 9). Kjo figurë ka formë të shpendit moçalik, por me bisht peshku. Çfarë domethënie mund të ketë pasur ky kombinim për banorët e viseve veriore ilire, ne vetëm mund të supozojmë. Në këtë objekt i kemi të bashkëngjiturdy simbole -shpendin moçalik dhe peshkun (ndoshta delfinin), kurse të dy këto simbole mund të vihen në lidhje me zotin grek të dritës e të Diellit, me Apollonin. Mirëpo, derisa shpendët moçalikë simbolizojnë Apollonin hyperborejas, zotin i cili një pjesë të vitit e kalon në veri, kurse delfini simbolizon Apollonin e Delfit. Prandaj, mund të shtrojmë pyetjen: mos vallë, kjo aplikë e vogël, e cila është punuar dhe përdorur në gjysmën e rrugës midis Veriut dhe Greqisë, në fakt kontaminoi këto dy simbole të Apollonit?
Nga veriu i tokave ilire, nga Magdalenska Gora afër Shmarjes kemi edhe një paraqitje interesante të shpendit moçalik. Në këtë vend është zbuluar pulla e njohur e brezit figural, në anën e majtë të së cilës shihet shpendi që rrin në dru i cili në sqep mban gjarpërin (T. XVII, 7). Kjo është në të vërtetë, e vetmja paraqitje e Ilojit të tillë në artin situlik dhe, s’ka dyshim, e ka një domethënie më të thellë se figura e zhanrit të rëndomtë. Shpendi rri në dru, që mund të shpjegphet vetëm si dru i jetës. Vetë shpendi këtu simbolizon fuqitë e dritës që luftojnë kundër fuqive të errësirës htonike. Pas të gjitha gjasave, këtu kemi paraqitjen e motivit të mirënjohur të luftës së shpendit (rëndom të shqipes) me gjarpërin, i cili është aq i shpeshtë jo vetëm në ikonografinë greke por edhe në atë të hershme të Mesopotamisë, si edhe më vonë në simbolikën religjioze të krishterë.
Duke i paraqitur, gjetjet e shpendëve moçalikë të trevës së liburnëve, përmendëm edhe varëset e vogla prej qelibari dhe prej bronzit me nga dy krerë shpendësh të vendosur në mënyrë antitetike (T. XII, 5). Që në shikim të parë është e qartë se mjeshtri, i cili i ka punuar ato, ka dashur të fitojë një paraqitje të thjeshtësuar të lundrës, dhe pasi në këtë lundër i ka paraqitur edhe shpendët moçalikë, nuk ka dyshim se në këto varëse i kemi shumë të skematizuara, por, megjithatë, lundra diellore që mund të njihen lehtë. Ilirët e tjerë nuk i njohin varëset e tipit të tillë, mirëpo, shumë të ngjashme i ndeshim në brigjet e kundërta italike, sidomos në trevën e picenëve.
Ndërkaq, motivi i lundrës diellore në trevën ilire nuk është i panjohur. Ky motiv ndeshet, p.sh. në depon e Brodski Varoshit, e cila i takon fazës së hershme të kulturës së fushave me urna, pastaj në depon e fazës së re të kësaj kulture që është zbuluar në Shkocjan afër Divaçës. Në këtë lokalitet janë gjetur copëza të cilat me teknikën e rrahjes janë nxjerrë figurat e shpendëve moçalikë të lidhura ndërmjet vetes, i ndarë midis tyre gjendet disku i diellit. Paraqitje të ngjashme të lundrës diellore kemi edhe në një vedër prej bronzi të gjetur në Picugë (T. IX, 1 ). Këto paraqitje të lundrës diellore gjejnë analogji të shumta në kulturën e fushave me urna të Evropës Qendrore.
Për dallim nga ato paraqitje që kanë të bëjnë me rrethin e përmendur shpirtëror të kulturës së fushave me arna, paraqitjet e lundrës diellore në trevën e liburnëve nuk janë të lidhura drejtpërdrejt me këtë rreth kulturor. Jo vetëm varëset e përmendura, por edhe pllakat me shpendët në parzmoret prej bronzi të trevës së liburnëve, të cilët po ashtu e riprodukojnë siluetën e lundrës diellore (T. XII, 1 ), njësoj si edhe parzmoret e ngjashme në Kompoli (T. X, I) ngatrevafqinje ejapodëve, me paraqitjen e shpendëve moçalikë, për nga aspekti ikonografik dhe ideor mëfortjanëtë lidhurame Italinëse sa me pellgun e Danubit dhe me Evropën Qendrore. Mirëpo, pavarësisht nga prejardhja e ikonografisë, s’ka dyshim se të gjitha këto paraqitje të lundrës diellore simbolizojnë rrugën që Dielli e kalon çdo ditë prej lindjes nga perëndimi dhe duke u kthyer nëpër botën nëntokësore, çdo natë prej perëndimit në lindje. Ilirët, siç dëshmojnë edhe vetë gjetjet e përmendura, edhe vetë e kanë njohur mitin mbi rrugën e Diellit, të cilin ne e njohim nga religjionet dhe mitologjia greke dhe mitologjtë e religjionet e tjera indoevropiane.
Ilustrimin më interesant të mitit ilir mbi rrugën e Diellit nëpër kupën e qiellit e kemi në karrocat prej bronzi që janë gjetur në Gllasinc (T. XIII, 1). Janë zbuluar qysh më 1880 në një tumë dhe janë dërguar në Vjenë, ku edhe tani ruhet në Naturhistorisches Museum. Ajo përbëhet prej katër rrotave që e mbajnë bazamentin në të cilin është e përforcuar një shufër vertikale. Mbi të gjendet një enë në formë të shpendit me vrimë në pjesën e epërme. Kjo vrimë mbyllet me mbulesë, në të cilën po ashtu gjendet figura e shembëlltyrës së shpendit. Edhe dy shpendë më të vegjël janë të mbërthyer në pjesën e përparme dhe të prapme të boshtit të karrocës, dhe në dy anët e figurës kryesore (në të vërtetë të enës), në pjesën e saj të mesme, janë të varura edhe nga dy varëse.
Lidhur me domethënien e këtyre karrocave deri tani janë shprehur mjaft mendime të ndryshme - prej atyre që ua mohonin çfarëdo domethënie simbolike, e deri te ato që në ato që shihnin objekt të lidhur me ritualin magjik për fitimin e shiut. Më afër të vërtetës rreth rolit të tyre të vërtetë do të jenë, s’do mend, ata që këto karroca i lidhin me kultin diellor.
Për kuptimin e simbolikës së këtyre karrocave duhet të kemi kujdes në disa detaje të figurave të shpendëve. Figura qendrore, njësoj si edhe ajo në mbulesë, e ka në krye lafshën e gjelit dhe veshët e një kafshe katërkëmbëshe (me siguri gjedhi). Nuk duhet dyshuar në faktin se as vetë shembëlltyrat e shpendëve dhe as detajet e përmendura në to, nuk janë të rastit në këto karroca. Në rend të parë vetë figura qendrore e shpendit është paraqitur ashtu që tregon se ajo ka pasur për detyrë ta tërhiqte atë karrocë. Artisti që i ka bërë këto, e ka paraqitur detyrën e tërheqjes me ndihmën e pajimit të kalit pranë anëve të këtij shpendi, në të cilën pa dyshim hyjnë edhe varëset e përmendura të mbërthyera në anën e tij. Pikërisht këto detaje tregojnë se funksioni i shpendit në këto karroca është identik me atë që e njohim mirë prej mitologjive të tjera indoevropiane - tërheqja e qerreve diellore në të cilat udhëtonte Dielli, përkatësisht hyjnia që e personifikonte Diellin.
Shfaqja, pra, e lafshës së gjelit dhe e veshëve të gjedhit në këta shpend e përforcon lidhjen e këtyre figurave me kultin diellor. Me fjalë të tjera, dihet se lafsha e gjelit dhe gjedhi, ndër të tjera, kanë pasur edhe domethënien e kafshëve solare.
Kjo karrocë kulti është e vetme me shpendët moçalikë në trevën ilire. Por që tregimi mitologjik në të cilën shpendi e tërheq qerren e hyjnisë së Diellit ka qenë i njohur edhe te ilirët e tjerë, mund të përfundojmë në sajë të shumë fibulave të ashtuquajtura zoomorfe të gjetura në Slloveni, në të cilat gjendet i njëjti kuptim simbolik si edhe në qerret e Gllasincit. Këto fibula në këmbë kanë një protom shpendi të vogël, funksioni i të cilit në këtë vend të fibulës ka qenë pa dyshim për ta tërhequr qerren e cila është paraqitur tejet e skematizuar me vetë fibulën. Në harkun e fibulës, në drejtim të ecjes së shpendit të parë, gjendet edhe një shpend, përkatësisht macja, qeni ose sfingsi, por ka edhe ftgurën e kalit ose edhe tre kuaj, pas të cilëve është karrocieri.94 Gjithë këto fibula, natyrisht, nuk kanë të njëjtin kuptim simbolik, por është interesante që në të gjitha këto shpendi zë gjithmonë të njëjtën pozitë në krye të këtyre qerreve të skematizuara, që gjithsesi nuk mund t’i konsiderojmë si të rastit. Pa marrë parasysh, pra, llojshmërinë e kafshëve në harkun e fibulës dhe në domethënien simbolike të vetë këtyre kafshëve, shpendi është gjithmonë ai që i tërheq dhe i udhëheq qerret e kjo mjafton të na përkujtojë rolin që kanë shpendët në mitologjinë solare. Gjatë trajtimittë mëtejshëm, kurdo ta shqyrtojmë kuptimin simbolik të secilës kafshë të paraqitur në harqet e këtyre fibulave, përsëri do t’i ndeshim këto objekte jashtëzakonisht interesante.
Për shkaktë kuptimit simboliko-religjioztë shpendit, vëmendjen tonë e meritojnë protomet e shpendëve që gjenden në të ashtuquajturat brisqe (Rasiermesser). Funksioni i këtyre objekteve nuk është plotësisht i qartë dhe emërtimi “brisk”, përkatësisht “brisk rroje” me të cilin arkeologët shërbehen, ndoshta nuk tregon funksionin e vërtetë të këtyre objekteve.
Qysh më 1909, J. Dechelette-i, duke folur për brisqe të ngjashëm nga Skandinavia, në të cilët janë paraqitur simbole të shumta diellore ka supozuar, se kanë mundur të shërbejnë edhe si instrumente kirurgjikale, duke përkujtuar me të drejtë faktin e mirënjohur, se hyjnia solare te indoevropianët është njëkohësisht edhe hyjni e mjekësisë dhe e kirurgjisë.95
Në truallin ilir brisqet me protome të shpendëve ndeshen në shek. VIII para e.r. e tutje, dhe pikërisht në nekropolën liburne në Nin (T. X, 4, 5) dhe në një lokalitet të panjohur në rrethin e Splitit.96 Brisqe të ngjashëm me protome të shpendëve janë gjetur shumë edhe në Italinë fqinje.97 Shumë më vonë, në kohën e hekurit të ri, brisqe të tilla përsëri do të shfaqen në trevën iiire, dhe pikërisht në varreza në trevën midis Savës dhe Danubit.98
Protomet e shpendëve në këto brisqe, pa marrë parasysh a kanë shërbyer për rruajtje të mjekrës apo si instrumente kirurgjie (brisqet ndër të tjera, edhe në kohërat e mëvonëshme kanë shërbyer si instrumente kirurgjie), është dashur padyshim ta kenë një domethënie simbolike. Mendimin e J. Dechelette-it mbi lidhjen e brisqeve dhe të simboleve diellore mund ta aplikojmë edhe në shembujt që janë zbuluar në trevën ilire (njësoj si edhe ato në Itali), prandaj
mund të supozojmë, se prania e shpendëve në ato brisqe ka qenë e lidhur me fuqinë apotropeike të shpendëve solarë. S’do mend se një fuqi e tillë e shpendëve solarë në një instrument aq primitiv siç ka qenë brisku, është dashur ta mbrojnë të sëmurin mbi të cilin është kryer operacioni kirurgjikal prej fuqive tinzare, armiqësore, të cilat e kanë rrezikuar shëndetin e tij.
Funksionin profilaktik dhe apotropeik me siguri e kanë pasur edhe protomet e shumta të shpendëve, varëset në figura të shpendëve dhe paraqitjet e shumta prej qeramike dhe bronzi, si edhe në fibulat, parzmore etj. Funksioni i tillë nuk është në kundërshtim me vendin që e ka shpendi moçalik në kultin solar, për arsye se në religjionin primitiv shumë objekte, pa marrë parasysh domethënien e tyre primare simbolike, mund të shërbejnë si amuleta me domethënie apotropeike ose profilaktike.