Shqipëria dhe Mali i Zi: Dubrovnik, Tivari, Shkodra, Ekskursion në Bogë, Zhabljak, Cetinjë, Kotor 1858

Udhëtimi i dytë në Ballkan është relativisht i shkurtër, nga gushti në shtator 1858. Lëzhani arriti të siguronte gjithashtu nga ministri ndërmarrjen e një udhëtimi të dytë (gjithmonë pa mbështetje) nga Ministria e Arsimit Publik, por Ministria e Punëve të Jashtme nuk i dha asnjë mbrojtje ndërkombëtare, në një rajon që sapo ishte bërë teatri i një konflikti. Lëzhani lëvizi nënjëperimetër mjaft të ngushtë, nëkufijtëe Kroacisë, të Shqipërisë, të Malit të Zi dhe të Bosnjë-Hercegovinës sësotme. Botuar në Le Tour du monde, revistë që i drejtohet një publiku mjaft të gjerë dhe e zbukuruar me gravura të shumta, ky është një prej shkrimeve të Lezhanit që pati më shumë lexues.

Udhëtari që hipën në Trieste në bordin e vaporit Albania për të vizituar provincat perëndimore të Turqisë duhet të parashikojë befasinë apo mërzinë (kuptojeni si të doni) e kontrasteve të menjëhershme dhe të papritura. Maunat e lashta të lumenjve tanë, me të cilat kemi qeshur aq shumë, nuk qenë më të ngadalta sesa ky lloj lundrimi me avull që e quajnë shërbimi i Llojdit austriak nga Triestja në Korfuz. Turisti i paduruar shan e mallkon nëpër dhëmbë nga ndalesa dymbëdhjetorëshe përballë një fshati të madh të ndërtuar në mënyrën më të çrregullt midis  detit dhe një pirgu gurësh të përhimë, i gjithi për rehatinë e madhe të disa tregtarëve të plogët që presin anijen e tyre, që darkojnë pa u ngutur dhe bëjnë gati karrocën para nisjes së vaporit. Por në udhëtim, e mbi të gjitha në një udhëtim në Orient, gjëja më e zgjuar është ta pranosh humbjen e kohës si një rastësi të domosdoshme, të cilën duhet ta kthesh në dobinë tënde; ndalesat pak si shumë të zgjatura mund të përdoren për të pasur një vjelje të bollshme përshtypjesh dhe kujtimesh. Nëse vargu i gjatë i maleve të Dalmacisë, që një shkrimtar vendës i krahason me mjaft humor me male hiri të ngurtësuar nga shiu dhe dielli, arrin ta lodhë dhe ta bëjë vështrimin të humbë durimin, kreshtat e ashpra të ishujve të gjatë ilirianë me bimësinë e tyre të errët e të shkurtër dhe qytetet me bedenat e vjetra veneciane, Losini me limanin e tij të bukur në miniaturë, Zara me kujtimet e saj historike, Spliti me katedralen e tij shumë të bukur dhe sidomos pallati i famshëm i Dioklecianit që do të vizitojë në Salonë, një orë larg prej këtej, Shibeniku me pamjen e tij krejtësisht orientale, do t'ia shpërblejnë plot bujari mërzinë e katër ditëve të gjata të një lundrimi, veç të tjerash, shumë të qetë.

Megjithatë, dua të pohoj se ndjeva një lehtësim të madh kur, mbrëmjen e ditës së katërt, dëgjova të bërtitej: Gravozal Hipa në kuvertë për t'i hedhur një vështrim të shpejtë pamjes së atij limani të vogël e të bukur, aq sa më lejonte nata që po binte me shpejtësi. Pashë një lloj liqeni që dukej i mbyllur nga ana e detit nga një majë e mprehtë e ishullit Daksa dhe që ndahej në dy ngushtica, njëra që merrte drejt Omblës, tjetra drejt Raguzës. Vapori Albania hyri në këtë të fundit, që rrethonte në tërë shtrirjen e saj vargun e gjatë të dyqaneve e të vilave, që mbante emrin Gravoza dhe që kulmonte në të djathtë në një kodër të mbuluar me drurë e kopshte, ndërsa në të majtë shtrihej një varg i ashpër e i rrjepur kodrash, mbjellë me ullinj të drobitur. Në fund, në shpatin e një kodre tërë hije, shihej rruga e bukur që të çonte në Raguzë, as tre kilometra larg. Tërësia e pamjes që shtrihej para meje ishte e një bukurie të patregueshme dhe tepër e papritur për udhëtarin që, nga deti, shihte vetëm një masë të hirtë më shumë të trishtë sesa të gjallëruar nga disa njolla të një të gjelbre të errët dhe të mbuluar nga pluhuri.

Ne kaluam vendin e ankorimit të anijeve franceze që, nën komandën e kundëradmiralit Zhurien dë la Gravierë, vrojtonin në Gravoza për shkak të ngjarjeve të fundit në Malin e Zi, dhe zbritëm pothuaj në fund të limanit.

Një orë më pas, isha në Raguzë dhe u sistemova në hotelin e sheshit Pille, që udhërrëfyesit e udhëtarët e konsiderojnë si më të rehatshmin e qytetit. Dhe për këtë kanë një arsye të fortë, sepse është i vetmi hotel. Kjo hollësi e vogël mund të krijojë një ide se si përfundoi, pas humbjes së pavarësisë së flijuar aq padrejtësisht nga marrëveshjet e vitit 1815, republika krenare që, në shekullin e gjashtëmbëdhjetë, në një ditë të vetme humbi 80 anije lufte pa u përkulur nën atë mynxyrë të padëgjuar ndonjëherë.

Raguza është një nga ato qytete për të cilat nuk mund të flasësh në mënyrë gjysmake. Për ta njohur atë si duhet, nuk mjaftojnë dymbëdhjetë orë, por duhet të kalosh aty gjashtë muaj të tërë, duke i shfrytëzuar gjerësisht për kërkime historike ose për të shijuar peizazhet e bukura. Dikur e quanin Venecia sllave, dhe fshatarët ilirianë luajnë ende me emrin e saj sllav Dubrovnik duke e quajtur Dobra Venedig, Venecia e mirë. Fillimisht ajo kishte kanalet për rrugë, si rivalja e saj poetike dhe shumë e bukur: por tërmeti i 1667-s i mbushi kanalet me rrënojat e pallateve dhe në vend të tyre sot shtrihen rrugë me kënde të drejta shtruar me gurë të mëdhenj kalldrëmi. Rruga  kryesore është një udhë e bukur që e ndan qytetin në dy pjesë të barabarta dhe që të çon nga porta e sheshit Pillë në pallatin e dogjëve të lashtë raguzanë, sot i pushtuar nga capitano-circolare ose nënprefekti i rrethit të Raguzës. Ai është një monument fort i bukur i shekullit të pesëmbëdhjetë, i cili më ngacmoi fantazinë për të bërë një vizatim, gjë që alarmoi rojën, që aty për aty më ktheu në një të burgosur. U desh të lajmërohej capitano-circolare që zbriti nga zyra dhe u vu në dijeni të incidentit. Ushtari, shumë i prekur, i shpjegoi se një anglez kishte ardhur më parë për të copiare la casa dhe se ishte dhënë urdhër që të shmangej çdo veprim i dyshimtë. Kapiteni i shpjegoi se urdhri kishte të bënte vetëm me fortifikimet dhe, duke ardhur drejt meje, m'u lut gjithë mirësi të mos i kushtoja asnjë rëndësi zellit të tepruar të agjentëve që i zbatonin urdhrat më shumë me entuziazëm sesa me dijeni.

Përveç kësaj, të themi atë që është, administrata austriake është po aq dashamirëse dhe e sjellshme në rangjet e larta, sa edhe e mërzitshme në rangjet e ulëta, gjë që do të thotë shumë. Nëse gjithmonë kam lavdëruar oficerët austriakë, për xhandarët perandorakë kam ruajtur kujtime të një tjetër lloji dhe që kanë anët e tyre komike. Kapiteni i rrethit më shtyu të ngjitem në malin Malastica, një orë e gjysmë nga Raguza, në territorin osman, duke më siguruar se nga maja syri do të më kënaqej prej pamjes së jashtëzakonshme të një pjese të Hercegovinës. Shkova aty një mëngjes të bukur dhe kisha arritur rrëzë malit, kur një xhandar trupvogël mustaqepadirsur dhe buçkan më arriti pas një vrapimi të shfrenuar dhe më pyeti ku shkoja.- Te ky mal.- Çfarë do të bësh aty?- Per vedere lo paese (për të parë vendin turk).- Mos u lodh kot: non e paese qud (nuk ka asgjë nga ajo anë). Për atë ushtar  shembullor nuk ekzistonte asgjë përtej kufirit të shteteve të perandorit dhe të mbretit.

Nisja për në Shqipëri. Spica. Limani i Antivarit: njëhan shqiptar; tipa arnautësh. Antivari dhe rrethinat e tij. Shkodra: pamja e liqenit dhe e luginës. Një kujtim nga Tit-Livi.

Me të mbaruar punët e mia në Raguzë, i hipa vaporit të Lloidit që shkonte në Shqipëri, me synimin për të zbritur në Antivar (Tivar) dhe për t'u drejtuar në lindje drejt maleve të fiseve autonome. Për dy ditë lundruam përgjatë brigjeve raguzane dhe kotorase, dekori i admirueshëm i të cilave nuk e humbi shkëlqimin për asnjë çast. Pas Lastuasë dhe prapa malit të Ostrovicës fillon territori osman. Katër apo pesë katunde të vogla të quajtura Zagrad, Gelibul, German, Berca formojnë portin e vogël të Spicës, i cili ka qenë shpesh shkak i debateve të vitit të fundit, lidhur me Malin e Zi. Ky i fundit i referohej me mjaft të drejtë faktit se, së pari, Spica kishte qenë e princave të Zetës, trashëgimtari i fundit i të cilëve është Mali i Zi; së dyti, principata, e rrethuar nga dy shtete pak a shumë armiqësore, kishte nevojë për një port që t'i shërbente për dalje në det, duke rrezikuar të zhytej nga skamja e mjerimi në një luftë të përjetshme, për të cilën qortohej vazhdimisht. Po t'u jepej malazezëve, Spica do të bëhej në miniaturë për këta të fundit ajo çka ishte Fiume për Hungarinë, domethënë një port tregtar i Adriatikut. Kësaj kërkese Turqia iu përgjigj prerë se Spica ishte e saj që prej dyqind apo treqind vjetësh dhe se nuk kishte asnjë interes, përkundrazi, të pengonte Malin e Zi të vdiste nga uria. Sipas parimit të tërësisë së Perandorisë Osmane, Spica iu la turqve, me bindjen e shëndoshë se nuk do të bënin asnjëherë diçka me të. Është si historia e përjetshme e qenit të Robinsonit, që nuk ha, për mungesë oreksi, por që nuk do që të tjerët të hanë.

"Turqit kanë ngritur çadrat në Europë", ka shkruar Shatobriani. Unë nuk kam gjetur kurrë shprehje më të saktë për të përshkruar moskokëçarjen me të cilën ky popull i çuditshëm lë të grumbullohen rrënojat dhe shqetësimet e çdo lloji në perandorinë e pafundme ku është qiraxhi. Në fillim, kjo dukej piktoreske dhe njerëzit zbaviteshin; pastaj ata gjetën diçka naive, të nënshtruar, dhe u prekën; dhe në fund ata humbën  durimin dhe u acaruan. Një udhëtar gjerman, me të mbërritur në Sofje, pa djem të rinj, trupmëdhenj, tridhjetëvjeçarë, të ulur në mes të rrugës, duke u marrë denjësisht me ngritjen e mullinjve të vegjël mbi rrëkenë e ujit. Populli turk është pikërisht ky fëmijë i madh që ka marrë nga qytetërimi perëndimor atë që fëmijët duan mbi të gjitha: të ushtrohen dhe f i bien daulles.

Për këtë po vrisja disi mendjen, teksa zbrisja nga Albania në shkallën turke të Antivarit. Ishte mbrëmje. Tivari është një stacion shumë i rëndësishëm: është porti i Scutarit dhe i gjithë Shqipërisë së Epërme, kreu i linjës telegrafike që do të lidhë pas disa muajsh mbarë perëndimin e Perandorisë me Kostandinopojën. Ajo që më ngacmoi më shumë kureshtjen, pasi kisha kontrolluar imtësisht me sy gjirin e vogël e shumë të këndshëm që shtrihej rrëzë malit Rumia, ishte se nuk po shihja asnjë gjurmë fshati apo qyteti. Vapori kishte ndaluar katërqind metra nga bregu, duke pasur parasysh thellësinë e vogël të ujërave, të qeta dhe të shtruara si një pellg. Një kaike erdhi të merrte anash anijes katër a pesë udhëtarët që kishin si vendqëndrim Shkodrën; zbritëm në një mol të ndërtuar keq me shtylla, në fund të të cilit ngrihej një ndërtesë e madhe, që fare mirë mund ta merrje për një doganë apo një han (karavansaraj) dhe që kryente të dyja funksionet. Një shtëpi me një pamje më të kënaqshme, që ngrihej në të djathtë dhe ishte pesë minuta nga dogana, plotësonte portin e Antivarit: ajo ishte konsullata e Austrisë.

Ne nxituam të ngjiteshim në katin e parë të hanit, që e gjetëm po aq të rrënuar sa një pallat pashai, dhe të gjithë ata që kanë kaluar tetë ditë në Orient do ta kuptojnë rëndësinë e krahasimit. Aty kishte, përveç një paradhome shumë të madhe, dy dhoma për udhëtarët, një selamllëk, një lloj salloni për të nderuar miqtë, ku hanxhiu kalonte ditët e tij i ulur këmbëkryq gjithë madhështi si një perëndi hindu, duke u ofruar llullën dhe kafe udhëtarëve besimtarë që i kishin zbukuruar shtëpinë. Njëra nga të dyja dhomat ishte zënë nga një shqiptar mysliman, që kishte vendosur aty atë që e quante haremi i tij, domethënë gruan e vet. Unë u vendosa në dhomën tjetër me dy shqiptarë katolikë nga Shkodra, tregtarë të shquar që kishin bërë blerjet e tyre në Trieste dhe që, duke folur italisht, më ofruan gjithë mirësjellje shërbimet e tyre si ciceronë deri në Shkodër, që ishte dhe vendmbërritja jonë e përbashkët. Shoqëria e tyre më ishte shumë e vyer, sepse ajo pak turqishte që dija ishte krejt e padobishme në  një vend ku të gjithë, të krishterë e myslimanë, dukej sikur e kishin për nder të mos e dinin gjuhën e popullit që i kishte pushtuar e qeverisur.

Pak para darkës, u paraqitën dy burra. I pari mbante veshur kostumin e bukur të palikarëve, me të cilin ishim mësuar nga udhëtimet e Pukëvilit: në kokardën trengjyrëshe që zbukuronte fesin e tij, njoha një kafaz shqiptar të konsullatës së Francës që po vihej në dispozicionin tim për udhëtimin e nesërm. Burri i dytë nuk ishte më pak i armatosur, më pak i shkëlqyer, më pak i ngjeshur me rrip sesa bashkatdhetari i tij; unë e mora për ndonjë bej, ose të paktën për ndonjë aga. Një nga bashkudhëtarët e mi hyri në bisedë me të, dhe më shpjegoi më pas se ishte marrë vesh con questo vetturino për kuajt që duhej të merrnim deri në Shkodër. Oficeri im shqiptar ishte një qiraxhi i thjeshtë, një sipërmarrës transporti.

Të nesërmen në mëngjes, duke i hipur kalit, pata kohë t'i hidhja një vështrim të shpejtë stacionit që do të lija pas. Ai ishte një liman i vogël dhe i hijshëm, i mbyllur nga të gjitha anët nga male disi më pak të hirta se pjesa më e madhe e masivëve malazeze. Detaji i një kënaqësie intime dhe depërtuese vazhdonte t'u shpëtonte vështrimeve të mia, të joshura nga kreshtat e fuqishme të maleve Rumia e Suturman, dhe linjat krenare e të ashpra të masivëve gëlqerorë që formonin kepin Volvica. Një shkëmb pranë kësaj pike, të bie menjëherë në sy për rrëpirat e tij: është Guri i vajzave, "shkëmbi i Virgjëreshës" të cilit i ka thurur lavde poezia shqiptare. Para tre shekujsh, kur sulltan Selimi erdhi për të sulmuar Antivarin, që zotërohej nga venecianët, një serbe e re nga një familje fisnikësh, Franka Mediminoviçi, pa e para ushtrinë turke dhe donte të shkonte me vrap në qytet për të lajmëruar bashkatdhetarët. Por myslimanët i prenë rrugën dhe, kur ajo pa se do të binte në duart e tyre, nuk nguroi midis turpit dhe vdekjes: ajo u ngjit në majë të shkëmbit, u hodh në det, dhe heroizmi i saj i dha emrin shkëmbit.

Në orën gjashtë, ishim të gjithë mbi kalë dhe ecnim njëri pas tjetrit, përmes një rrafshine të papunuar, të cilën shirat e pak ditëve më parë e kishin mbushur me pellgje të mëdha uji. Një lumë i vogël i quajtur, besoj, Rikavec (Lumi buçitës), tregonte përmes hapësirave të shkurreve ujërat e tij të hirta dhe përtace. Një vend midis dy maleve na lejoi të shihnim një qytet të bukur me çati të kuqërremta, të vogla dhe të mbledhura në vetvete si të gjitha sheshet e vjetra të luftës: ishte Antivari.

Qyteti i vjetër venecian është prej gati treqind vjetësh një qytet turk, domethënë një rrënim. Nga ura e tij prej mermeri, kanë mbetur vetëm disa kolona. Qyteti i mbyllur nuk ka më shumë se 50 shtëpi; disa qindra banesa që formojnë rrethinat janë, thotë zoti Hekar, "pothuaj të gjitha  të ulëta dhe me një pamje të mjerë: në disa prej tyre sheh ende të gdhendura armët e patricëve venecianë... Nga kështjella e lashtë, kanë mbetur vetëm disa kulla me bedena që po shkatërrohen dhe disa fortifikata ku rreth njëzet topa madhështorë prej bronzi që kishin qenë të Republikës së Shën Markut, dhe që, të mbetur pa shtrat, janë flakur për tokë si objekte të padobishme. Në mes të sheshit ngrihet katedralja e vjetër, e shndërruar në xhami: ajo ishte ngritur në nderim të Shën Gjergjit; ekziston ende mbi portën e madhe një basoreliev prej mermeri, i sakatuar nga turqit, që paraqet figurën e shenjtorit". Mbi mbrothësinë e lashtë të Antivarit, një fakt i vetëm flet shumë: në kohën e perandorëve bizantinë, ai kishte tridhjetë manastire.

Sa më shumë bënim përpara, pemishtet dhe arat me misër zëvendësonin pak nga pak shkurrajën shterpe; disa çifligje po aq të bukura sa fermat tona të Normandisë, shpaloseshin midis drurëve, nga të dyja anët e një xhadeje tmerrësisht të shkatërruar, të cilën e shmangnim sa të mundnim, aq sa, duke u rënë përmes arave, rrezikonim të rrëshqisnim nëpër pellgaçe. Me të mbërritur në fund të rrafshinës, filluam t'i ngjitemi një shtegu shumë të thiktë, me mijëra gurë gëlqerorë me majë të mprehtë, ku kuajt tanë fatkëqij shkelnin çdo minutë; na u desh t'u zbrisnim kuajve dhe ta ngjitnim më këmbë, duke kapërcyer shtegun, i cili ia la vendin një shkalle më pak të lodhshme për këmbësorët, por shumë më shqetësuese për kalërim. Cosi sono le strade di Parigi? më pyeti duke qeshur një nga shoqëruesit e mi. Një kapiten trim i nizamit psherëtinte pranë meje, dhe më thoshte Çok taç (shumë gurë)!- Evet,- iu përgjigja,- iol fenan (po, rrugë e mërzitshme). Burri hijerëndë dukej po aq i huaj sa unë mes shqiptarëve, dhe më vinte sinqerisht keq që nuk isha më i fortë në gjuhën osmane për t'i ardhur sadopak në ndihmë.

Me të dalë në majë të rrafshnaltës pushuam gjatë dhe u shpërblyem për lodhjet tona. Nga pjesa e mbuluar e oborrit të një xhamie të vogël të quajtur, më duket, Barcla, ku u ndalëm që kuajt tanë të mbusheshin me frymë, kishim përpara një pamje të shkëlqyer të Adriatikut, bluja e thellë e të cilit, si ajo e liqeneve të Zvicrës, e përligj tërësisht emrin "Deti i kaltër", Sine more, që i kanë dhënë sllavët. Vetëm përgjatë bregut, në një gjerësi shumë-shumë prej gjysmë kilometri apo më shumë, ujërat marrin ngjyrën e murrëtyer të oqeanit. Një fllad i lehtë neutralizonte efektet e një të nxehti  tashmë të madh dhe të mungesës së plotë të hijes. Gjendeshim në pikën më të lartë të një qafe që lidhte masivin e maleve Lesinjia, fqinj me detin, me vargun që fillon nga Mali i Zi për t'u fashitur përballë Shkodrës, një vijë malesh në gri në të kuqërremtë, të zhveshura, me kulme të thyera, rrëzë të cilave shtrihet një rrafshinë pjellore me ullinj dhe me fshatra të lulëzuara. Rruga që do të ndiqnim përshkon këto dy zona paralele, dhe herë pas here takon te zona e dytë: në fillim të duket se nuk të mbetet veçse të zbresësh në luginën e Bunës duke u rrotulluar rreth disa kodrave të ulëta, kur do të të duhen edhe pesë orë të tjera për të shkelur në gëlqerorë. Duke parë këto stepa guroresh, të duket sikur ecën përgjatë një guroreje gjigante. Në një të tretën e rrugës, syri i mërzitur ndalet me njëfarë kënaqësie mbi një përrua që rrokullis tërë potere ujërat e tij të shkumëzuara përgjatë një bregu të thiktë, të kurorëzuar me lisa të shkurtër, që shpaloset plot madhështi nën kaltërsinë e pamëshirshme të një qielli përvëlues. Shkëmbinjtë e çarë kanë format më të çuditshme: një arkeolog kuturisës, siç ka ende në thellësi të provincave tona, do të binte këtu në ekstazë përpara menhirëve por edhe dohnenëve të cilët, për fat të keq, nuk janë më druidikë se ky kalldrëm, i hasur rrallë, që, megjithëse duket si romak, nuk është i tillë.

Tortura jonë mori fund në hanin e Koderkolit, ku u ndalëm për të darkuar. Këtë herë jemi me të vërtetë në rrafshinë, në një rrafshinë argjilore dhe të lagësht ku shikimi prehet me kënaqësi në një gjelbërim të pastër dhe në lisa viganë, në vend të lëndinave të djegura dhe të ullinjve të përjetshëm të mbuluar nga pluhuri i mëngjesit. Nga të dyja anët e rrugës, gëmusha të mëdha shegësh të egra, mes të cilave shfaqet tek-tuk fytyra dinake dhe e trembur e një bariu të vogël me kokën e rruar. Mbi disa tufa drurësh, larg, hijezohet një masiv i thepisur: janë malet ku mirditorët strehojnë lirinë e tyre të stuhishme dhe egërsinë e tyre homerike.

Në një bërryl të xhadesë antike, dalim në bregun e një liqeni të bukur me ujëra lymore, të cilin e përshkojmë me kujdes, sepse pjesë të rrugës janë të zhytura në ujë. Duke admiruar hijen e dendur të bregut  përballë këtij që po ndiqnim, vura re një rrjedhë të lehtë, dhe disa fjalë të udhërrëfyesve tanë i dhanë fund gabimit tim: ai që unë e pandeha për një liqen të shtrirë është një valëzim i Bunës, që shërben si derdhje në liqen apo në ujërat e Malit të Zi. Ky lumë, sepse i tillë është, në të vërtetë është i lundrueshëm deri dy lega poshtë Shkodrës: për fat të keq, përballë fshatit të Hobotit, një sfrat ku nuk ka asnjëherë më shumë se tre metra ujë, pengon pothuaj gjithë lundrimin dhe as që duhet të na shkojë nëpër mend për ndonjë ndërmarrje të turqve apo banorëve vendës për të thyer këtë pengesë dhe për t'i krijuar një dalje në det një qyteti prej 40 000 frymësh. Deri më sot, Buna ka mbartur, përveç londras shqiptare, kanoniera të destinuara për të vepruar kundër Malit të Zi.

Padurimi fillon të na pushtojë të gjithëve kur, papritur, shohim të ngrihet para nesh një kodrinë e rrumbullakët dhe e vetmuar, me një fortesë e madhe veneciane, të cilën do ta njihja menjëherë edhe pa e parë kurrë. Është poetikja Rozafë, kështjella historike e Shkodrës. Mbas një gjysmë ore të mirë, duke u shalakatur në një shteg që vërtitej rreth malit Tarobosh, hyjmë në një rrethinë me një papastërti tepër piktoreske, të quajtur (ndoshta me tallje) Gallata: kaluam njëri pas tjetrit urën e gjatë prej druri të Uzun Kyprysë dhe hyjmë në pjesën tregtare të qytetit të quajtur në mënyrë më të veçantë Pazar, i mbledhur në këmbët e kështjellës. U ndava nga shoqëruesit dhe shkova në konsullatën franceze, që ishte e vendosur në qytetin e ri dhe ku gjeta mikpritjen dashamirëse të përkthyesit, zotit Robert, që kryente detyrat konsullore në mungesë të zotit Hekar.

Të nesërmen në mëngjes, së bashku me zotin Robert, shkojmë te kodra, një observator fort i bukur që më lejon të rrok tërësinë e vendit me një të hedhur të syve. Rreth nesh shtrihet një rrafshinë prej 27 legash gjatësi dhe gjerësi të ndryshme, që ndjek në përgjithësi rrjedhën e lumit Moraça, liqenin dhe Bunën deri në det. Sukat e kodrës dhe Rozafa formojnë në këtë rrafshinë një gjerdan të vogël lartësish skistoide krejtësisht të veçuara. Duke vështruar verilindjen, ke përpara pamjen e bukur të liqenit që përfundon në formë koni drejt Malit të Zi, malet e largëta të të cilit pluskojnë në mjegullën e mëngjesit. Në të djathtë, një varg malesh më afër njëri-tjetrit dhe më të dukshëm, tregon shpatet e veta të mbuluara me pyje, ku banojnë fiset baritore dhe gjysmë të pavarura, që i quajnë Shtatë Bajraqet. Mali Cukal, më jugori nga këto maja, lë të vëresh të çarën e  thellë ku rrjedh Drini, që ndahet nga masivi i copëzuar dhe i murrmë i Mirditës. "Liria,- ka thënë Shatobriani,- ka banuar gjithmonë në male." Pyes veten se çfarë do të mendonte pashai i Shkodrës nëse do t'i ndodhte t'i hidhte sytë nga maja e kështjellës së tij, mbi kështjellat shumë më madhështore që natyra u ka dhuruar shqiptarëve, të lirë falë rregullave e privilegjeve, dhe malazezëve, të lirë prej pushkëve të tyre. "I merrni dot me mend banditët e Malit të Zi?- më thoshte plot mirëbesim një konsull osman.- Ata vdesin nga uria në shpellat e tyre të neveritshme; megjithatë, ata nuk kërkojnë veçse të punojnë; si bujq, si kopshtarë, madje si marinarë janë të pakrahasueshëm: epo, ne u propozojmë të zbresin në rrafshinë; ne u ofrojmë Zetën, po, zotëri, rrafshinën më të bukur që gjendet këtu e pesëdhjetë lega rreth e rrotull, me kushtin e vetëm që ta njohin veten për shtetas turq; e dini, zotëri, si përgjigjen këta zorrëtharë? Ata mendojnë se kjo do t'i çnderonte!"

Liqeni, që sllavët e quajnë blato dhe shqiptarët liqen, është një sipërfaqe e bukur uji të kulluar e rrethuar në perëndim nga një linjë e hirtë malesh, të cilët pasqyrojnë aty shkëmbinjtë e tyre të ashpër, ku shtrihen shkallë-shkallë disa fshatra peshkatarësh. Në lindje, rrafshina e banuar nga banorët e Buzujit' dhe të Hotit përfundon aty në një pjerrësi aq të pandjeshme, sa midis tokës dhe ujit mbretëron një çeltirë e papërcaktuar, livadh në verë, moçal në dimër. Këtu takojmë traditën e përjetshme të brigjeve të liqeneve të Greqisë së lashtë dhe të vendeve moderne kelte. Banorët pohojnë se liqeni nuk kishte qenë gjithmonë kaq i gjerë sa është sot dhe se në bregun lindor ekzistonte një rrafshinë e mbuluar nga fshatra dhe e quajtur Rrafshina e Përrenjve, Fusha e Proneve. Si pasojë e një tërmeti që tronditi vendin, rrafshina humbi nën ujëra, dhe banorët e moshuar të fshatrave nuk ngurojnë të shtojnë se, kur ujërat janë shumë të qeta, mund të shohësh gërmadhat e shtëpive dhe majat e drurëve të varrosur në thellësitë e tyre.

Ndërsa skicoja me ngut një plan të përgjithshëm të vendit që përfshihej në horizontin tim, një rrethanë krejt rastësore, ose të paktën e përkohshme, tërhoqi vëmendjen time në atë që më dha çelësin e një pasazhi të Tit-Livit që i kishte ngatërruar shumë komentuesit. Gabohem: komentuesit nuk ngatërrohen asnjëherë, dhe ata të Tit-Livit, në vend që të pranonin se nuk e kuptonin, thanë se ai kishte bërë një gabim të rëndë gjeografik.

Historiani i madh, duke skicuar tiparet e përgjithshme të Ilirisë, ka thënë se Drini derdhte në det ujërat e liqenit të Shkodrës. Drini, siç dihet, drejtohet në të vërtetë drejt liqenit, por me të mbërritur rreth dy lega nga Shkodra, kthehet pëmjëherësh në jug dhe shkon e përfundon pranë Lezhës. Duke studiuar rrafshinën e bukur, të quajtur Rrafshina e Spahinjve, që shtrihet nga lumi deri në rrëzë të bregores që më shërbente si observator, pashë një lumë me ujërat lymore, që fillonte nga bërryli i Drinit dhe derdhej në Kir, i cili vetë derdhej në liqen, fare pranë vendeve të peshkimit. Ky lumë nuk është shënuar në asnjë hartë, dhe mësova se është i thatë në verë, por që gjatë tërë dimrave shërben si shkarkues në lumin e madh, pjesa e poshtme e rrafshinës formon deltën dhe nganjëherë është e përmbytur. Në këtë rast, një udhëtar që ecën përgjatë bregut të djathtë duke ardhur nga Maqedonia priret të marrë më shumë për degë kryesore atë që vazhdon pa asnjë shmangie drejt liqenit, sesa atë që derdhet drejt jugut, dhe Tit-Livi nuk ka gabuar. Në qoftë se do të ishte gabuar me të vërtetë, nuk duhet harruhr se Iliria barbare në kohën e tij nuk ishte më e njohur sesa është sot Maroku: sepse kur do ta mësojmë saktë nëse Drajaa, që është lumi më i madh i Marokut, humb në det apo në një kënetë 200 lega nga deti?

Ekskursion në Shtatë Malet. Krahu i Shkodrës. Toka e premtuar për cubni. Poeziashqiptare. Përroi i thatë. Një fjalë për gegët. Një kler luftarak. Fiset e Shkrelit dhe të Kelmendit. Ura e Berzelës dhe liqenet rrjedhëse; Boga; kthim në Shkodër nëpërmjet Zagorës; Legjendat baritore dhe homerike: Kastrati. Gruaja në Orient: çështje nderi malazez.

Qëndrova në Shkodër aq sa ishte e nevojshme që të përfundoja përgatitjet për ekskursionin në brendësi të vendit. Një ngatërresë e papritur më pengoi të përfitoja nga letrat që pashai më kishte dhënë për në Prizren; por meqë kisha paguar kuajt e postës dhe një suvar për shoqërues, u përpoqa ta ngushëlloja veten nga ky zhgënjim duke bërë një ekskursion midis fiseve të lira të Shtatë Maleve. Miqtë e mi shkodranë më shoqëruan deri te një pemë e madhe që shënonte në veri kufirin e qy tetit dhe, pasi u ndamë, tre kuajt tanë, nën një britmë të çuditshme të lëshuar nga suroudji, u lëshuan me galop përmes një shqopishteje, mjaft e ngjashme me shkurrajat e perëndimit të Francës, dhe ku u shfaqën disa grumbuj shtëpish, duke ofruar pamjen e mirëqenies, që më ishte dukur diçka e përgjithshme në Shqipëri.

Rrugës, tek- tuk, takojmë kope të mëdha të shoqëruara nga barinj me pamje madhështore, me mustaqe me majë, duke tundur si kërrabë pushkën e pashmangshme shqiptare, që shihet edhe në supet e bariut më të vogël trembëdhjetëvjeçar. Qen me qime të ashpër të vështrojnë me një pamje aspak miqësore: vetë delet duken gati kërcënuese nën maskën e tyre aspak të zgjuar. Duket, që në hapat e parë, se ke hyrë te shqiptarët e vërtetë, racë muskulore dhe zemërhekur.

Pas pak, vetë toka harmonizohet me racën. Ne kaluam përroin e Vrakës, një përrua i kthjellët dhe i bukur, ku kuajt tanë u zhytën tërë ëndje. Fatkëqijtë duken sikur dyshojnë se pas dy ditësh uji do të ekzistojë vetëm si kujtim. Kjo luginë, aq e gjelbër dhe aq e rrafshët nga larg, është krahu shqiptar, ku kuajt tanë luftojnë në çdo hap: shtretërit e përrenjve që hasim rrugës, na ofrojnë vetëm valëzimet e tyre prej rëre të një bardhësie verbuese, të cilën banorët e përdorin për të lëmuar armët. Në krye të tri orëve, hymë në një shteg plot hije dhe ndaluam në fshatin Kopilik, kryeqendra e një fisi prej 4 500 frymësh, dikur i gjithi katolik, por rreth gjysma e tij përqafoi islamizmin. Janë myslimanë paksa ortodoksë, është e vërtetë, sepse kanë ruajtur një përkushtim të madh për Shën Nikollën e Shën Gjergjin dhe ndezin shumë qirinj për nder të tyre.

Kopiliku ka ende një veçanti të vogël: është vendtakimi i cubave të vendit, që xhandarmëria shkodrane do të nguronte t'i turbullonte në veprimtarinë e tyre të pandershme. Shumë nga pashallarët më duken të bindur se një muaj cubni të ushtruar ashtu si duhet, e formon më mirë një këmbësor sesa tre vjet ushtrim sipas mënyrës europiane, dhe jam i detyruar t'i justifikoj cubat serbë apo shqiptarë, që luftojnë besnikërisht, në kohë lufte, nën flamurin e fisit të tyre, gjë që sigurisht nuk do ta bënin nëse drejtësia do të zgjidhte këtë çast për t'u kërkuar llogari. Një milje para Kopilikut, rruga pritet në kënd të drejtë nga një shteg që të çon nga liqeni në Rrjoll. Kur po i afroheshim udhëkryqit, pesë burra që po vinin nga lindja, zunë pozicion. Kostumet e tyre, armët e tyre, sidomos qëndrimi i tyre, krijonin një ansambël skulpturor, të cilin nuk lodhesha së admiruari. Edhe suvari im vështronte, por ai admironte më pak: sakaq na bëri shenjë, mua dhe suruxhit, dhe u lëshua me galop në drejtim të fshatit; unë mendova se ai ngutej të arrinte në shtëpi; por pas dy apo tre minutash, u rrëzua në rrugë, pasi mori një kthesë të fortë djathtas; kishte dashur vetëm të qëndronte jashtë rrezes së qitjes së pesë pushkëve. Ngriva i tëri nga roli prej frikacaku që kisha luajtur pa e ditur, aq më tepër se, sipas të gjitha gjasave, pesë burrat ishin pak a shumë njerëz që kërkonin të merrnin hak, por që nuk do të keqtrajtonin një udhëtar. Ata u dukën sikur nuk u fyen nga dyshimet që shfaqi arratia e xhandarit dhe vazhduan rrugën e tyre si njerëz të mirë që mund të ishin.

Suvari im, i pushtuar nga mendime jo më pak të kobshme, filloi ta thyente mërzinë duke kënduar me zërin e tij buçitës, jehonën e të cilit e kthenin kodrat e Kastratit, një këngë të bukur shqiptare nga fisi i Dibrës, ku pa dyshim kishte lindur. Përkthimi i disa strofave mund të krijojë një ide për poezinë e dashurisë së gegëve: në qoftë se ai nuk do të arrijë të japë ritmin e gëzuar, të gjallë dhe të rrëmbyer nga pasioni të këtyre strofave të shkurtra, lexuesi do të mendojë se nuk kam thënë ndonjë gjë të madhe:

Shebojë në livadh, Besën më ke dhënë, O e vogla mollë e bukur!

Shebojë nëflokë, Dil dhe eja të mëflasësh O e vogla inollë e bukur!

Shebojë në gur, Zemrën seç ma theve O e vogla mollë e bukur!

Shebojë mahnitëse, Gjirin më të bardhë s'e bora O e vogla mollë e bukur!

Shebojë në man,

I dashuri yt unë jam O e vogla mollë e bukur!

Unë po shkoj të korr, Dhe xhaxhanë dot s'e shmang O e vogla mollë e bukur!

Pas Kopilikut, Krahu vazhdoi për rreth një ore të mirë. Teksa u drejtuam për nga grumbujt e shkëmbinjve ndër më të bukurit, mbërritëm buzë një humnere të madhërishme katër këmbë të gjerë dhe me një gjatësi gjashtë deri në tetë lega: ishte një nga ato tmerre të bukura që e bëjnë turistin të harrojë shpejt të gjitha lodhjet që ka hequr. Pandehëm se ndodheshim në një pllajë shkumësi të mbuluar katër gisht nga një tokë bimore dhe nga një shi i vërtetë gurësh, por ajo ishte një hulli që e vë re vetëm kur arrin aty dhe që zgjatej në mal, në lindje, deri në rrënjë të malit Bieskat të namune. Shtrati i tharë i përroit që kishte gërryer atë përroskë, shpalos, në fund, një thellësi prej tridhjetë këmbësh (që, në zemër të malit, nuk duket më e vogël se njëqind e pesëdhjetë), një shirit prej rëre të bardhë i cili gjarpëron përmes gjethnajës së dendur të  drurëve që veshin muret e përroskës dhe lartojnë majat e tyre me një jeshile shndritëse në nivelin e rrafshinës së tharë. Zhgënjimi që pëson udhëtari, të cilin trajtat e përgjithshme të peizazhit e kanë bërë të shpresojë se do gjejë një lumë të bukur me ujë të kulluar nën ata drurë të bukur, por që, duke u përkulur mbi humnerë, sheh në fund vetëm valë të vogla rëre dhe blloqe shkëmbinjsh të rrokullisur nga ujërat, e bën të ndiejë më fuqishëm thatësinë e atij peizazhi të ngurtësuar. Ai është përroi i famshëm, Përroi i Thatë, me të cilin do të njihesha më nga afër gjatë gjithë kohës, sepse do të më duhej të mos i ndahesha deri në Bogë.

Ne u shkëputëm për një çast prej tij për të hyrë në luginën e Dedajt, ku shpresoja, sipas një treguesi të zotit Viksnel, të gjeja një gurore të vërtetë fosilesh; por mosnjohja e gjuhës shqipe më bëri të humb këtë të mirë të rënë nga qielli, që ndoshta banorët e fshatrave do të ma kishin treguar. E kompensova këtë duke bërë një plan të detajuar të luginës dhe të rrugës pa krye të anës veriore të rrafshinës, i rrethuar nga banorët e Dedajt, që shihnin të mrekulluar mjetet e mia. Edhe vetë isha i befasuar kur shihja që dylbitë e mia ishin për ata fshatarë një gjë e njohur dhe që ata i përdornin për të parë po aq lehtësisht sa edhe unë vetë. Më vonë gjeta dhe shpjegimin e kësaj hollësie. Kur një shqiptar është i detyruar, për shkak të një të shtëne pushke fatzezë, të marrë arratinë në mal, ai merr me vete armët, një bukë dhe një dylbi që ndihmon sytë e tij prej fajkoi të shquajnë nga larg, qoftë xhandarët, që, në të vërtetë, rrallëherë e çajnë kokën për kaq pak gjë, qoftë të afërmit e viktimës të vënë në ndjekje të tij. Për të shkuar në Mirditë, zonja F. nga Shkodra kishte marrë për udhërrëfyes, pa dyshuar për ndonjë gjë, një njeri si rasti që tregova më lart: ajp pati shumë telashe për shkak të udhërrëfyesit të saj, që e vërtiti nëpër shtigje të frikshme, të shkelura shumë pak nga xhandarët. Sa herë që një pikë e zezë lëvizte në horizont, ai shtrihej barkas, ngjishte te sytë dylbitë dhe mbushte pushkën e tij derisa njihte objektin e dyshimtë. Përvoja i kishte mësuar atij xhentëlmeni me fustanellë taktikën e komitëve në Krime.

Po të më pyesni nëse hakmarijet janë të shpeshta në Shqipëri, unë do të përgjigjesha vetëm me një të dhënë. Kam para syve një listë, fshat më fshat, të vrasjeve të kryera në Pult nga 1854 deri më 1856. Raporti i përgjithshëm është një i vdekur në çdo dhjetë shtëpi; në komunën e Nikës, raporti është një burrë për familje, në krye të trembëdhjetë vjetëve. Shtoni këtu listën mjaft të gjatë të tentativave pa pasoja vdekjeje, dhe do të kuptoni se një shqiptar gegë që në moshën tridhjetëvjeçare nuk ka vrarë njeriun që i takonte të vriste, është pak a shumë në gjendjen e një të mësuari me disa sallone të Parisit i cili në të njëjtën moshë nuk ka shkruar artikullin e tij në një Revistë me shumë emër.

Në Dedaj, pata tërë atë kohë për të studiuar tipin e gegëve malësorë, që kushtet e jetesës dhe të klimës e kanë bërë disi të ndryshëm nga ai i qytetit. Ata janë më shumë blegtorë sesa bujq, me shtat të lartë e të derdhur, me profil të hequr e krenar, shumë i njohur nga ata që kanë udhëtuar në Greqi, ku gjaku shqiptar është përzierë me atë helen. Kostumi tradicional, xhaketë e kuqe dhe fustanellë, është një veshje plot madhështi e zëvendësuar zakonisht nga një veshje e gjatë sidomos prej leshi, me pushkën të hedhur krahaqafë. Pushka është, në njëfarë mënyre, siç e kam thënë, pjesë përbërëse e shqiptarit të pavarur. Mbajtja e kësaj arme, sipas disa koncilëve, teksti i të cilëve mund të lexohet në librin e zotit Hahn, ka qenë formalisht e ndaluar për priftërinjtë katolikë vendës, që nuk e kanë marrë asnjëherë parasysh ndalimin. Shohim këtu një prift të mirë që shkon t'i shprehë ngushëllimet e fundit një njeriu në prag të vdekjes dhe, në kthim, i dërgoi një plumb të pagabueshëm një turku me pamje të dyshimtë i cili nuk i përgjigjet thirrjes "kush po kalon"! Sa u takon grave, nëse puna dhe amësia e hershme i thyen që në moshë të re, krejt bota shpirtërore dhe mirëqenia relative u ruan vajzave të reja një bukuri që shpërthen me gjithë shkëlqimin e një gjaku të ri, të pastër dhe të fuqishëm.

Sapo kisha hyrë në fisin e Skraellit, një nga fiset më të rëndësishme të malit, që numëron rreth 2 500 frymë dhe ofron lehtësisht 600 pushkë. Kaluam një shqopishte të thepisur dhe zbritëm te Përroi i Thatë, i kalueshëm vetëm në këtë pikë. Një burrë rreth të dyzetave, gati gjashtë këmbë i lartë dhe me një pamje shumë të bukur, që po ruante tufën e tij në shqopishte, më foli me një italishte shumë të mirë dhe unë përfitova nga kjo rrethanë fatlume për të marrë disa të dhëna të dobishme. Bashkëbiseduesi im ishte një fshatar i pasur fshati i Zagorës dhe nga fisi Shkreli: ai quhej Çuk dhe çdo vit, në pranverë shkonte buzë detit në Shëngjin, ku fisi i tij kishte marrë me qira kullota të dhëna nga  Osmani, pashai i Shkodrës. Ai kishte mësuar italishten për të shërbyer si përkthyes te tregtarët italianë ose austriakë që zbrisnin në brigjet e Shëngjinit dhe që bënin tregti me malësorët me lesh të papërpunuar e me artikuj të ndryshëm. Ai ftoi tërë mirësjellje Zotërinë Time të kalonte në kthim nga Zagora për fi bërë vizitë, duke më siguruar se do të më shoqëronte deri në Bogë, nëse do gjente njeri për të lajmëruar familjen që të mos e prisnin. Unë i bëra disa pyetje rreth Përroit të Thatë: ai më tha se ky përrua rridhte gati një herë në dhjetë vjet, për një ose dy ditë, kur në Bjeshkët e Namuna kishte reshje të jashtëzakonshme. Thatësira e tanishme e Përroit mund të jetë pasojë vetëm e shpyllëzimit të pjesshëm të maleve, sepse është e pamundur të pranosh që një përroskë e tillë të jetë gërryer nga një përrua i përkohshëm që mezi rrjedh një herë në dhjetë vjet.

Për rreth dy orë, ndoqëm njëri pas tjetrit një shteg të frikshëm, që gjarpëronte pothuaj mbi rrëpirën që ndjek Përroin e Thatë në veri. Grykat më të ashpra të Pirenejve nuk arrijnë të japin një ide për një tokë të tillë ku gëlqerori, i copëtuar nga faktorët atmosferikë, mund të ngrihet nën këmbë në formën e majave apo halave prerëse ku kuajt më të fuqishëm ngecin në çdo dhjetë hapa. Dëshpërimi që po më mbërthente shtohej nga pamja e shiritit të argjenduar të Përroit të Thatë, të cilin e kisha pa pushim para syve dhe pyesja me vete përse nuk zbresim të ecim në rrugën e sheshtë, tërë rërë dhe të butë po aq sa edhe rruginat e pastruara më së miri të një parku mbretëror. U tregova i zgjuar që nuk ua shpreha këtë përsiatje të këndshme njerëzve të mi, që do të më kishin kujtuar thjesht për një idiot. Shumë- shumë ata do të merrnin mundimin të më shpjegonin rregullin fillestar të strategjisë, që, kur ke kapur një lartësi, është kulmi i çmendurisë të zbresësh në një vend të rrezikshëm, sidomos në atë ku e kuqja verbuese e festeve tona, që spikaste në të bardhën e fortë të rërës, do të ishte një pikë shumë e mirë për fu marrë shenjë nga karabina e parë që do të hasnim. Mirëpo, pa sulmuar në mënyrë të padrejtë shqiptarët, do të thosha njëherë e përgjithmonë se është pakujdesi ta paraqesësh virtytin e tyre si tundim për një sulm që do të ekzekutohej me shumë lehtësi.

Po binte nata, kur pamë të hapej para nesh një cirk me një sipërfaqe prej gjysmë lege katrore, formuar nga dy apo tre përroska që hapeshin te Përroi, ku çdo dimër derdheshin përrenjtë e rrëmbyeshëm të shkaktuar nga shtrëngatat dhe shkrirja e dëborës. Ujërat, të thithura lehtësisht nga dheu gëlqeror dhe poroz, kanë grumbulluar në këtë cekëtinë humusin e rrëmbyer nga shpatet e maleve dhe kanë rritur pjellorinë, e cila duket qartë nga bollëku i pazakontë i kulturave bujqësore, i drurëve frutorë, shegëve dhe rrushit të egër. Në fund të cirkut janë shpërndarë shtëpitë e  bardha të fshatit Berzela, kryeqendra e fisit, dhe për këtë arsye e quajtur Shkrel në të gjitha hartat. Nuk ka gjë më të bukur për të parë sesa lugina e Berzelës, sidomos në muajin maj, kur dëbora mbulon ende lartësitë fqinje dhe kur gjethnaja e errët e pyjeve që veshin të gjitha shpatet e thepisura spikat në të njëjtën kohë mes majave të bardha dhe gjelbërimit aq të ëmbël të bimësisë, që zgjohet në luginë.

Teksa unë admiroja këtë peizazh të bukur, njerëzit e mi u dukën më të shqetësuar. Ata shkëmbyen midis tyre disa fjalë, zbritën nga kuajt, dhe unë bëra si ata. Po ecnim mu në buzët e pingulta të humnerës, në një lartësi shumë të madhe. Pesë minuta më pas u shfaq, mbi Përrua, ura e Berzelës, urë e madhe prej guri, pa mbrojtëse anësore, më pak se dy metra e gjerë dhe katër metra e gjatë. Përroska ishte këtu vetëm një hulli, thellësia marramendëse e të cilës ishte e fshehur nga një bimësi mjaft e dendur e akoma më shumë nga hijet e mbrëmjes që po zbrisnin me shpejtësi. Tmerret e bukura të këtij lloji janë kaq të zakonta në Shqipëri, sa as që i zënë në gojë.

Prej këtej deri në Bogë, rruga ndjek bregun e majte të përroskës përmes një toke më të punuar, me gjithë klimën më të ftohtë e cila dëshmohet nga mungesa e disa bimëve, si rrushi i egër, i zakontë në territorin e Berzelës. Pas dy orësh të mira, dhe jo pesë, siç thotë zoti Bue (libri i të cilit është për këtë rrugë si për gjithë të tjerat i një saktësie të admirueshme, me përjashtim të dy apo tre hollësive pak të rëndësishme), arrijmë në fshatin Bogë, që i përket Kelmendit, sipas zotit Bue, Shalës, sipas zotit Jubani54. Ky i fundit ka shkruar për të dhënat zyrtare dhe, nëse dyshimi është i mundshëm, sedra ime prej udhëtari do të ishte më e kënaqur nga pohimi i zotit Bue dhe nga ideja se vizitova një cep të Kelmendit të famshëm, që për dy shekuj ka qenë krenaria e Shqipërisë katolike dhe tmerri i mbarë perëndimit të Perandorisë Osmane, nga Dalmacia deri në pashallëkun e Adrianopojës. Malësorët që u kishin bërë ballë ushtrive prej njëqind mijë njerëz, ranë viktima të përçarjeve të tyre të brendshme: të larguar në masë në Serbi, malli për vendin i pushtoi një ditë dhe ata u kthyen në banesat e tyre të lashta, duke shtypur gjithçka që kërkonte t'i ndalonte. Lodhja e turqve i lejoi ata të qëndronin aty, por më shumë si mbartës të një kujtimi të madh, sesa si fis, sepse kishin mbetur vetëm katër fshatra dhe 4 000 frymë.

Unë gjeta në Bogë, falë rekomandimit konsullor dhe shpirtit mikpritës të gegëve, një pritje të ngrohtë, të cilën nuk e shpërdorova, sepse kalova aty vetëm kohën e nevojshme për punët e mia topografike56. Boga, ashtu si Berzela, është e vendosur në shtratin e një liqeni të lashtë të shterur për shkak kishë e veçuar ngrihet në anën tjetër. Kjo vendosje me kate e tokës diluviale bie më shumë në sy në luginën e Piatrës në Moldavi, një nga temat më interesante të studimit që mund t'i ofrohet një gjeologu. Unë mbërrita pas rreth një orë e gjysmë në krye të Përroit (unë nuk mund ta quaj burim pikën e nisjes së një lumi pa ujë). Do të dëshiroja shumë të depërtoja në grykat e Bjeshkëve të Namuna dhe të shihja, qoftë edhe së largu, fushëgropën shumë të bukur ku fshihej Gucia dhe atë safirin e vogël që e quajnë liqeni i Plavës; por koha më nguste, dhe mora sërish, pa dëshirë, rrugën që kisha përshkuar një ditë më parë.

Pak pas Dedajt, kaluam Përroin mbi një urë druri të ngrënë nga krimbat me një qëndrueshmëri aq shqetësuese, sa ne e kapërcyem në këmbë, njëri pas tjetrit, duke i lënë bujarisht kafshët tona t'ia dilnin mbanë me mëshirën e Zotit. Ura nuk u shemb dhe, pasi u hipëm kuajve, arritëm, përmes të mbjellave që dëshmonin për punën e mundimshme të shqiptarëve, në fshatin Zagorë, ku më priste mikpritja e zellshme e gjigantit tim gegë, Çukut të mirë. Nuk dua ta mërzis lexuesin tim me hollësi të njohura të mikpritjes fshatare në Orient: do të them vetëm, për ta mësuar udhëtarët sibaritë’, se shtrati im u shtrua në pemishte dhe unë fjeta nën qiell të hapur, shprehje që atë natë ishte me të vërtetë e saktë.

Zagora është një fshat shqiptar, por emri, që është sllav dhe do të thotë "në këmbë të malit"[1], duket se tregon një prej atyre vendeve nga gegët kanë dëbuar serbët, në një kohë të papërcaktuar, e cila mund të përkojë me përafërsi me kohën që pasoi menjëherë pushtimin turk60. Ky vend u përkiste në zanafillë tri fiseve serbe, Petroviçëve, Tutoviçëve dhe Pelaive, që formonin një grup prej njëqind shtëpish rreth malit Veleçik61. Një ditë mbërriti në vendin fqinj me ta një shqiptar i ri i quajtur Dedali, që, duke shërbyer si bari te një i pasur i fisit të Kuçit, u dashurua pas Katës, vajzës së tij, kundër dëshirës së të atit. Ky i fundit ia dha vajzën djalit, por duke e dëbuar çiftin e ri nga shtëpia, të cilëve u dha sa për të mbajtur veten disa ushqime dhe një mushkë për t'i mbartur. Ata arritën natën në Veleçik, duke ecur në këmbë, Dedali duke mbajtur gruan e tij të re shtatzënë dhe të rraskapitur nga lodhja. Mushka mori arratinë, dhe Dedali humbi krejt duke u vënë në ndjekje të saj: ai e gjeti në hyrje të një shpelle mjaft të madhe, zbulimi i së cilës i dha krahë haresë së tij, sepse ajo do ta mbronte nga stuhitë e dimrit. Ai u vendos aty së bashku me gruan dhe kjo shpellë, sot e famshme midis gegëve me emrin Shpella e bagëtive, u bë djepi i një prej fiseve të mëdha të Shqipërisë.

Një ditë ndodhi që Petroviçët dhe fqinjët e tyre u alarmuan nga prania mes tyre e një familjeje të madhe dhe të frikshme. Ata shkuan të këshilloheshin me një plak njëqindvjeçar, i cili kishte kohë që nuk merrte pjesë në këshillin e fisit, ku kishte lënë një emër të madh për urtësinë e tij.

Fëmijët e mi, u tha plaku, kjo është prova së cilës do t'i nënshtrohen bijtë e Dedalit për të mësuar se deri në ç'pikë janë për t'u pasur frikë. Ftojini për një drekë në nder të tyre dhe, kur të jenë ulur, vendosuni sofrën përpara, por që duart e tyre të mos e arrijnë. Në qoftë se ata afrohen te sofra, i vrisni menjëherë, sepse janë njerëz paqësore dhe të ndrojtur. Nëse, përkundrazi, çohen dhe kapin sofrën për ta vendosur mes tyre pa e çarë kokën për ju, kjo do të jetë shenja se janë njerëz të dhunshëm dhe ju do të bëni mirë të lini vendin natën tjetër së bashku me tufat dhe plaçkat tuaja të çmueshme, ndryshe do t'ju vrasin ose do t'ju kthejnë në shërbëtorë.

Bënë siç u tha plaku dhe sllavët panë të shtangur bijtë e Dedalit të ngrihen me ngut, të kapin sofrën dhe ta vendosin para babait të tyre. Po atë natë, të gjithë morën rrugët e emigrimit, me përjashtim të një pjese të Petroviçëve, që formon  Gjysma e dytë e shekullit XV.

Maja e Veleçikut (1 726 m) kulmon në veri të Zagorës. sot një grup prej tridhjetë e tetë familjesh. Raca e Dedalit u bë fisi i Kastratit, që llogarit 2 600 frymë. Të sulmuar nga turqit që komandonte Tahir Beu, Kastratasit shpartalluan pushtuesit, që mundën të organizoheshin përsëri vetëm prapa Përroit të Thatë, kufiri i sotëm i fisit.

Katër orë pasi kisha kaluar Përroin mbi një urë guri në gjendje të mirë, hyra në Shkodër, ku u përgatita seriozisht për ekskursionin tim në Malin e Zi. Sigurova pa lodhje letrat e nevojshme, dhe pashai vuri në shërbimin tim një lundër shqiptare me gjashtë rremtarë, që do të më zbrisnin në krye të dhjetë orëve në Rjekë, në vetë zemrën e Malit të Zi. Shtruam në konsullatë çështjen e sigurisë, sepse një statu quo armiqësore mbretëronte ende midis Malit të Zi e Turqisë, dhe në kufi pasionet ishin më se të acaruara. Zoti Jubani më shtyu të merrja në anijen time, si mbrojtje, njëfarë malazezeje, që gjendej atëherë në Shkodër dhe që priste rastin për t'u kthyer në male. Përkujdesja rezultoi e mirë, por aspak e domosdoshme, dhe në fund u refuzua. Mbrojtja ime nga ajo që quhet rëndom seksi i dobët, në ato rrethana, nuk do t'i kushtonte asgjë dinjitetit tim, por nuk kisha kohë për të humbur. Kjo mbrojtje femërore është më e dobishme se çdo ferman i botës, sepse për malazezët, si për gjithë popujl kalorësiakë, respekti për  gruan është detyra më e lartë e burrit të besës dhe luftëtari që do të hapte zjarr mbi një grup në mesin e të cilit është një femër, pushon së qeni kandidat për titullin i'ounak (hero). Duhet t'i tërheqë më mirë mbi vete të gjithë plumbat dhe të mos u përgjigjet të shtënave, dhe ky është një ligj aq i shenjtë në mal, saqë kuçitët, kur janë në luftë me malazezët, fshihen prapa grave të tyre (thonë gjuhët e liga), për të shkrehur armën pa qenë i rrezikuar.

Ka në Shqipëri një proverb në formë dialogu që vizaton me mjaft besnikëri statusin e gruas në Orientin europian. Skena zhvillohet në një kafene poliglote.

Ç'është një grua ?

Një turk- Një robinjë.

Një shqiptar.- Një skllave.

Një serb.- Një shërbëtore.

Një bullgar- Një shoqe.

Një çifut.- Një ortake.

Një grek.- Një mbretëreshë.

Fjala greke është edhe më shprehëse: vassiliki. Unë dëshiroj që ky madrigal i bukur të pajtonte miqtë e mi helenë me lexueset e bukura franceze që duhet fi kenë pranuar si dogmë fetare thumbimet qesharake të zotit Edmond Abu. Por një proverb nuk duhet marrë në kuptimin e ngushtë të fjalës, ai shpreh veçse sipërfaqen e gjërave. Turku, që përbuz mrekullisht gruan, është edhe bashkëshorti më i butë për ta drejtuar, dhe serbi malazez, që e quan gruan e tij një shërbëtore, madje edhe më keq, ka dashurinë më të thellë për shoqen e devotshme që shkon, në mes të plumbave, për t'i çuar një grusht fishekësh apo për t'i mbushur pushkën.