Emri i qytetit të lashtë të Apollonisë shfaqet në mesjetë në formën Polina, nga ku vjen dhe emri modern Pojani. Por në atë zonë, me emrin Polina na rezulton që të quhej gjithashtu një lumë, të paktën rrjedha e poshtme e tij. Në fakt, më 1554 mësojmë se një barkë pirate e ndjekur nga anije veneciane, u mbyt për shkak të furtunës ndërsa tentonte të futej, siç thuhet, në grykën e lumit të Polinës (volendo andarsid salvar in la Polina... nell'entrar in essafiumara sië rotta). Dhjetë vjet më vonë, në një moment marrëdhëniesh miqësore midis Bajliut të Korfuzit e Sanxhakbeut të Vlorës, ky i fundit e ftonte të parin të dërgonte një galerë në Polona për të tërhequr disa varka korfiote, të sekuestruara nga shtetas të tij. Me emrin Polina quhet edhe skela e rëndësishme për eksportin e drithërave që ndodhej në derdhjen e lumit, nga ku niseshin sidomos drejt Raguzës, Venedikut e Korfuzit ngarkesa të rëndësishme me drith. Për rëndësinë e veprimtarisë tregtare në skelën e Polinës flet edhe fakti që aty ekzistonte në shek. XVI edhe një shërbim i rregullt doganor (le dogane della Pollina).
Kujtojmë, se vendin dhe rolin që kishte Polina pas shek. XV në lëvizjen e mallrave, e kishte pasur deri në fund të shek. XIV një vend që burimet e quajnë me emrin Spinarica. Jemi gjithnjë në të njëjtën zonë, diku midis Nartës dhe derdhjes së lumit Seman. Me emrin Spinaricë quhej mes shek. XII-XIV porti tregtar buzë një lumi, të cilin burimet e quajnë me të njëjtin emër, Spinaricë. Në fakt, më 1277 apo më 1298, në dokumentet raguzane flitet për grykëderdhjen e Spinaricës ("foça Spinariçe"). Por, Spinarica përmendet edhe si qendra e dytë e rëndësishme administrative bizantine, pas qytetit të Beratit. Qeveritari bizantin, në fakt, quhej atë kohë "kapiten i Beratit dhe i Spinaricës" (capitaneo Belgradi et Spinarice). Pas gjysmës së dytë të shek. XIV, Spinarica tretet nga burimet historike. Për herë të fundit e gjejmë të shënuar në Defterin osman të vitit 1431, ku Spinarica përshkruhet si fshat i braktisur me 3 shtëpi.
Këto histori "paralele" të Spinaricës e të Polinës, na shtyjnë të mendojmë se bëhet fjalë për të njëjtin vend, ose më saktë bëhet fjalë për dy porte lumore, të ngritura në kohë të ndryshme buzë të njëjtit lum dhe që në themel kishin të njëjtin funksion ekonomik: të evadonin para së gjithash drithërat që prodhoheshin në fushat e luginat e përshkuara nga lumi në fjalë. Ndërrimi i emrit për qendra të tilla portuale të vendosura në derdhjen e lumenjve, ishte një fakt i zakonshëm. Kështu, ne dimë se qendra portuale tregtare në derdhje të Semanit (Devollit), e quajtur fillimisht Devolli, për analogji me emrin e lumit, pas shek. XIV fillon e quhet Pirgu. Po ashtu, porti tregtar në derdhje të lumit Glyki, në jug të Pargës, në kohë e në gojë të ndryshme është quajtur me emrat Gliki (=Vilichi), Fanar (=Frar), Baltë, Splance. Ndërrimi i emrit mund të lidhej me ndërrimin e shtratit të lumit në deltën e tij apo me përmbytjet, që shkaktonin rënien funksionale të këtyre qendrave apo edhe zhdukjen e tyre si të tilla. Kuptohet, që në këso rastesh, portet e reja lumore që pashmangërisht lindnin buzë të njëjtit lum si qendra evadimi mallrash e sidomos drithërash, shfaqeshin me emra të rinj. Ky mendojmë të jetë rasti i Spinaricë-Polinës, porti lumor që shfaqet e rishfaqet midis shek. XII-XVII nën emra të ndryshëm e buzë të njëjtit lum, që për ne nuk mund të jetë tjetër veçse lumi i Vjosës. Burimet e përmendin këtë lumë me emrin që ka edhe sot (viti 1690: "fiume Viossa"). Por, ka shumë të ngjarë, që rrjedha e poshtme e Vjosës, deri në derdhjen e saj në detin Adriatik, të jetë quajtur me tjetër emër, në kohët bizantine me emrin Spinaricë kurse në periudhën osmane me emrin Polinë. Ne e pamë pak më sipër se emri Spinaricë dhe ai Polinë përdoret edhe për të shënuar derdhjen e poshtme të një lumi, i cili deri aty vinte sigurisht me emrin historik "Vjosë" (Aoos, Viossa). Gjithçka, pra, na shtyn të shohim në skelën e Spinaricës, të përmendur midis shek. XIII-XIV, atë të përmendur pas shek. XIV me emrin tjetër Polina, e cila kryente të njëjtin funksion ekonomik si e para në grykëderdhjen e lumit, që burimet e kohës e quajnë përkatësisht lumi i Spinaricës apo lumi i Polinës, por që në fakt s'është gjë tjetër veç lumi Vjosë.
Në shek. XIII-XV Vlora u shqua si një qendër e rëndësishme pushteti për perandorët e Bizantit, despotët e Artës, mbretërit e Sicilisë të dinastive Hohenstaufen e Anzhu, për mbretin e Serbisë, Stefan Dushan e në fund për Balshajt shqiptarë, që e morën Vlorën në vitin 1369 dhe e mbajtën atë deri në vitin 1417, kur qyteti u kaloi Turqve osmanë. Pas pushtimit nga osmanët, këta e kthyen Vlorën në bazën e tyre kryesore të Adriatikut, nga ku tentuan pushtimin e ishujve dhe të bregut të Jonit e madje të vetë Italisë. Prej Vlorës u nisën anijet dhe trupat osmanë të kryekomandantit Ahmet Gedik Pasha, të cilat më 1479 pushtuan Leukadën, Zaçintin e Qefaloninë e më tej Sajadhën (Bastia) e qendrat e tjera të bregdetit epiro-shqiptar. Po kështu, Vlora ishte baza kryesore nga ku më 1480 nisi ekspedita e madhe e Otrantos e vitit 1480, e drejtuar po nga Sanxhakbeu i saj, Ahmet Gedik Pasha. Rreth Vlorës u zhvilluan edhe ngjarjet e vitit 1492, kur vetë Sulltan Bajaziti II drejtoi fushatën e madhe të perëndimit. Edhe më 1537, Vlora ishte baza kryesore nga ku Sulejmani i Madhërishëm programoi të sulmonte Italinë, sulm që në fakt u fashit në disa sulme të profilit të ulët, megjithatë shkatërrimtare, kundër Castros e Ugentos, në Pulje. Nga Vlora u nis më 1554 edhe flota e komanduar nga i tmerrshmi Dragut (Dërgut), e cila sulmoi qytetin Vieste në Capitanata, ku, "pasi e shkretoi qytetin, rrëmbeu dhe solli në Vlorë plaçkë të madhe dhe gjithë banorët e atij qyteti, bashkë me fëmijtë". Sipas Carlier de Pinon (1579), Vlora, që tashmë ishte kthyer në një bazë anijesh pirate që sulmonin e plaçkisnin anijet e vendeve të krishtera, armike të Portës, në vitin 1571 priti përsëri një flotë të madhe osmane, të komanduar nga Caracossa, e cila mori pjesë në betejën e Lepantos ku admirali i saj humbi jetën.
Pozicioni gjeografik e bënte Vlorën edhe një qendër ideale komunikacioni. Korrierë, ambasadorë, dërgata të Portës së Lartë, Venedikut, Napolit e qyteteve të tjera italiane mbërrinin në Vlorë me det apo me rrugë tokësore, në pritje për të vazhduar udhëtimin e tyre drejt Lindjes apo Perëndimit. Rruga Konstandinopojë-Vlorë zëvendësonte shpeshherë rrugën e njohur Konstandinopojë- Raguzë, që ishte më e gjatë e më e vështirë.
Përveçse pikë tranziti, Vlora dhe porti i saj, si qendër e njerit prej sanxhaqeve më të rëndësishëm të Shqipërisë, u kthye në një pikë fokale për marrëdhëniet e sanxhakbejlerëve vendas me shtetet italiane, duke filluar nga Venediku.
Në vitin 1605, Sanxhakbeu i Vlorës, Ali Beu, konsiderohej prej Venecianëve si "gjeneral" i gjithë viseve të jugut (generale di tutti questi contorni), duke qenë se ushtronte një pushtet epror edhe mbi kolegët e tij, Sanxhakbejlerët e Delvinës, Janinës e të Angjelokastër- Santa Maurës. Prej gjithë kolegëve të tjerë, Sanxhakbeu i Vlorës kishte edhe një dimension të veçantë ndërkombëtar, pasi anijet osmane të ankoruara në portin e Vlorës apo në grykën e Vjosës, kryenin inkursione të herëpashershme në ujërat e Adriatikut e të Jonit, deri edhe në brigjet e Puljes, duke shkaktuar aty dëme të mëdha. Për rrjedhojë, në përfytyrimin e perëndimorëve, Vlora ishte një "vend tiranësh", siç e cilësonte atë më 1555 një tregtar nga Kotorri venecian (siamo alla Valona in luoco de tiranni). Epiteti u drejtohej sanxhakbeut dhe shpurës së funksionarëve vartës të tij, të akuzuar vazhdimisht për veprime "tiranike" e plaçkitëse në dëm të anijeve e të tregtarëve venecianë (ne ad altro attendono, che alle tiranie, et estorsioni).
Sanxhaku i Vlorës përfshinte si qendër kryesore edhe qytetin e rrethin e Beratit. Në fakt, qysh nga koha e Paleologëve, fundi i shek. XIII, Berati ishte një lloj alter ego, kryeqendër e dytë e despotatit të Vlorës. Krahas emrit të trashëguar nga periudha bizantine, "Belgrad", në dokumentet e Arkivit të bajlive të Korfuzit ndeshet shpesh, madje edhe brenda të njëjtit dokument, forma shqipe e emrit të qytetit, "Berat" (dalle parti di Belgrado............................................................................... unendosi a Berati... giunto a Beratti".
Emri dhe vendndodhja e qytetit ishte mjaft e njohur, por megjithatë në ndonjë rast Vlora identifikohet e thirret me emrin e Apollonisë së vjetër. Papa Piu II e përshkruan Vlorën si një qytet "jo të madh" nga ku kalonte rruga më e shkurtër për t'u hedhur në Itali (Valona in Albania non magna civitas est, in portu niaris sita, qua brevisssimus est in Italia trajectus). Me një frazë lakonike, Piu II lë të kuptohet se pas pushtimit të saj prej sulltanit Bajaziti I, Vlora ngriti krye dhe u çlirua nga zgjedha osmane, deri sa sulltan Murati I e ripushtoi atë (hanc Pazaites primus ex Turcis occupavit; rebellantem Amurates recuperavit). Sigurisht, pushtimi i Vlorës më 1417 nuk përkon me sundimin e Bajazitit I (1389-1402). Por, siç do të shohim më hollësisht më poshtë, kjo s'do të thotë që pjesa e dytë e pohimit të papa Piut II është gjithashtu e gabuar. Ndonëse indirekte, ekzistojnë provat për një "rebelim" e çlirim të Vlorës, gjasisht në kohën e kryengritjeve të mëdha antiosmane të viteve 1430.
Funksioni që Turqit i caktuan Vlorës si një bazë për të goditur brigjet italiane e për të kontrolluar lundrimin në brigjet lindore të Adriatikut, përcaktoi edhe zhvillimin e shpejtë të qytetit. Në shek. XV Vlora ishte në qendër të një kompleksi territorial, admini- strativ, ekonomik e tregtar, të përfaqësuar nga vetë qyteti i Vlorës me kështjellën e Kaninës, porti historik i Orikumit, fqinj me skelën më modeste të "Raguzanëve" (porto Raguseo), skela e tregu i Nartës, ai i Polinës në derdhje të Vjosës dhe i Pirgut (mercatum Pirgi) në derdhjen e Devollit (Semanit). Edhe gjatë periudhës në studim, Vlora e ruajti rolin e qendrës së komunikacionit që kishte pasur qysh në periudhën bizantine midis Konstandinopojës dhe shteteve italiane: lajmës, ambasadorë, agjentë të ndryshëm vinin nga Konstandinopoja në Vlorë, ku mermin anijen për të vazhduar udhëtimin me det drejt Napolit, Venedikut, Romës e shteteve të tjera italiane. E njëjta rrugë, në sensin e kundërt, rrihej edhe nga emisarë të oborreve italiane e evropiane, që shkonin me misione të ndryshme në kryeqytetin osman. Në kuptimin e komunikacioneve Lindje-Perëndim në historinë adriatiko-ballkanike të shek. XV- XVII, Vlora luajti rol të ngjashëm me atë të qytetit të Raguzës. Në dekadat e fundit të shek. XV, e sidomos në kohën e Sanxhakbeut Ahmet Gedik Pasha (1479-1482), siç u pohua më lart, Vlora u kthye në një plasdarm të Perandorisë Osmane. Ahmet Gedik Pasha dhe sanxhakbejlerët e tjerë të Vlorës, deri nga mesi i shek. XVI, luajtën rolin e guvernatorëve të përgjithshëm të Shqipërisë së Poshtme. Në marrëdhëniet me jashtë, Gedik Pasha në mënyrë të veçantë mbajti marrëdhënie të drejtpërdrejta me Napolin e Venedikun, duke shkëmbyer me kanceleritë e tyre mesazhe e ambasadorë. Si Ahmet Gedik Pasha, edhe të tjerë qeveritarë të Sanxhakut të Vlorës u tentuan shpeshherë të bëjnë politika të pavarura nga Porta, duke injoruar e duke mos u bindur urdhërave të saj (puoco stimano commandamen ti).
Në vitin 1436, udhëtari e epigrafi italian Ciriaco d'Ancona e vizitoi Vlorën dhe gjeti në qendër të qytetit kishën ortodokse të Shën Gjergj Trofeoforit. Në bazë të kishës, në njerin prej blloqeve të mermerit, ai pa një mbishkrim grek, të cilin e kopjoi. Kjo kishë pati një histori konvulse. Vite më vonë, Turqit e kthyen atë në xhaminë kryesore të qytetit, duke i dhënë emrin Muradie. Këtu vlen të kujtojmë edhe njëherë pohimin e Papës Piu II (1458-1464), i cili thotë se Vlora, pasi u pushtua nga sulltan Bajaziti I, më 1417, ngriti krye dhe u çlirua për ca kohë nga sundimi turk, deri sa sulltan Murati II (1421-1451) e pushtoi atë përfundimisht. Pavarësisht mospërputhjes së datës së pushtimit me emrin e sulltan Bajazitit I, "rebelimi" dhe çlirimi i përkohshëm i Vlorës ka shumë gjasë të ketë ndodhur. Mund të caktohet edhe një datë e përafërt e saj. Pikërisht më 7 maj 1434, dy krerë të Vlorës i bënë të njohur Senatit të Venedikut planin e tyre për të ngritur krye e për të dëbuar Turqit nga Vlora. Në fakt, atë kohë, Turqit nuk i kishin kushtuar ndonjë vëmendje të veçantë mbrojtjes së qytetit. Venecianët e kishin njohur pushtimin osman të Vlorës dhe në asnjë rast nuk e kontestuan atë. Nga ana e tyre, aragonezët e Napolit ishin tepër të dobët dhe duhet të prisnin vitet '50 për të rilançuar në stil të gjerë politikën tradicionale orientale të sovranëve të Napolit. Dëshmi e qetësisë që gëzonte atë kohë sundimi osman në Vlorë mund të jetë edhe fakti që në vitin 1433, një Katalan me emrin Nicolas Sastre, ushtronte detyrën e kapitenit (komandantit të portit), teksa merrej edhe me tregti, konkretisht me shitjen e pastërmasë në Raguzë. Nuk përjashtohet mundësia, që elementë të tillë të krishterë e të huaj, që gjejmë me shumicë edhe në postet drejtuese në periudhën e parë të pushtimit osman, të kenë kontribuar e të kenë bashkëpunuar me të përbetuarit që kishin planifikuar çlirimin e Vlorës më 1434. Ndonëse nuk gjetën përkrahjen e Republikës, krerët shqiptarë duhet ta kenë zbatuar planin e tyre dhe të paktën deri në vitin 1436, vitin kur Vlorën e vizitoi Ciriaco d'Ancona, qyteti duhet të ketë qenë i lirë.
Në fakt, gjatë peregrinazhit të tij në qendrat e njohura të antikitetit në brigjet lindore të Adriatikut e të Jonit, Ciriaco vizitoi qytete, të cilat nuk ishin pushtuar nga Turqit, mes të cilave Durrësin, Vlorën, Butrintin, Pargën e Artën, ku dhe takoi sundimtarin Carlo II Tocco. Kështu, çlirimi i Vlorës ka ndodhur pas majit të vitit 1434, kur dy krerët e Vlorës i zbulonin Venecianëve planin e tyre për dëbimin e Turqve, ndërsa ripushtimi i Vlorës prej këtyre të fundit, për të cilin flet Papa Piu II, ka ndodhur pas korrikut të vitit 1436, kur qytetin e vizitoi Ciriaco d'Ancona. Midis këtyre dy viteve qëndron një periudhë 1-2 vjeçare, gjatë së cilës Vlora ka qenë e lirë. Rikthimi i Turqve në Vlorë u shënua nga një fakt i veçantë. Kisha e Shën Gjergj Trofeoforit u konvertua prej tyre në xhami. Në fakt, në shtator të vitit 1690, kur Venecianët e pushtuan Vlorën me një aksion-rrufe nga deti e toka, ata e gjetën kishën e dikurshme bizantine të qytetit të kthyer në xhami. Vetë emri me të cilin kjo xhami është njohur historikisht, "xhamia Muradije", e lidh historinë e saj me ripushtimin e Vlorës nga sulltan Murati II të përmendur nga Papa Piu II. Gjithsesi, kur Venecianët e pushtuan Vlorën më 1690, ndër veprimet e para që ndërmorën ishte edhe rikthimi i xhamisë Muradije në rolin e parë të saj të një kishe. Por kësaj radhe, Venecianët e shuguruan kishën e dikurshme bizantine në një tempull katolik, ku fitimtarët iu falën Zotit të tyre për fitoren. Ripushtimi i Vlorës nga Turqit osmanë, në mars 1691, shënoi edhe fatin përfundimtar të këtij objekti të veçantë kulti, që u kthye përfundimisht në xhami, ashtu siç është edhe sot.
Popullsia e Vlorës njohu një rritje të konsiderueshme nga viti 1506 në vitin 1520. Nga 762 shtëpi që numëroheshin aty nga Defteri osman 1506, Defteri tjetër 1520 na tregon se ky numër ishte ngritur në 1367 shtëpi. Por, më 1583 shënohetnjë rënie e numrit të shtëpive në 962. Gjithsesi, nëse përjashtojmë elitën ushtarake osmane dhe imigrantët hebrenj, nga pikëpamja e strukturës fetare popullsia e Vlorës dhe e hinterlandit të saj mbeti deri në fundin e shek. XVI një popullsi në shumicë dërrmuese e krishterë. Megjithatë, më 1579 Carlier de Pinon njofton ekzistencën e 5 xhamive në atë qytet.
Rreth një kilometër në jug të qytetit, afër portit, sulltan Sulejmani i Madhërishëm (1520-1566) urdhëroi të ndërtohej një kështjellë për ta ruajtur qytetin nga sulmet e flotës Veneciane. Sipas Çelebiut, kështjella u ndërtua me gurët e marrë nga rrënojat e një kështjelle të vjetër afër Zvërnecit, kështjella e Jengjeçit, që mbronte një port të madh dhe që u shkatërrua nga Ahmet Gedik Pasha, në 1480. Ndërtimi mund të ketë ndodhur në vitin 1537, kur shpërthyen përsëri armiqësitë turko-veneciane. Çelebiu e konsideron kështjellën e Vlorës një nga margaritarët e arkitekturës osmane. Kishte një planimetri origjinale oktagonale, me nga një kullë në çdo kënd të saj, edhe këto me planimetri oktagonale, ku mund të vendoseshin nga 7 topa. Veç këtyre, 47 topa të tjerë ndodheshin brenda mureve. Muret ishin 20 kut të lartë e 10 kut të trashë. Gjatësia e çdo segmenti të mureve midis dy kullave ishte 120 hapa të gjatë dhe krejt perimetri i kështjellës kapte, kështu, 900 hapa. Kështjella kishte edhe një kullë të brendshme (donzhon), me gurë të gdhëndur e një kube të mbuluar me plumb, ndërtuar nga i famshmi arkitekt Koxha Mimar Sinani. Kulla shërbente si rezidencë e komandantit të kështjellës e si depo për ushqime e municione. Jashtë kishte një lagje me 300 shtëpi pranë njëra tjetrës. Dy portat e kështjellës, njëra nga Lindja e tjetra nga Perëndimi, ishin të lidhura nga një korridor i mbrojtur, ku vendoseshin municione. Nga jashtë fortesa rrethohej nga një hendek 50 hapa i gjerë i mbushur me ujë deti. Portat lidheshin me ambientin jashtë kështjellës me dy ura të lëvizshme, që gjatë natës ngriheshin me një makara dhe mbështeteshin tek porta. Brenda kështjellës ishin vendosur rreth 50 topa të kalibrit të madh e të vogël. Kështjella ndodhej një mijë hapa larg qytetit të Vlorës.
Detaje të mëtejshme për kështjellën e Vlorës si dhe për kështjellën e Kaninës, na i japin më 4 dhjetor 1690, pra vetëm tre muaj përpara hedhjes në erë të tyre, raportet e hartuara in situ me porosi të Venecianëve nga dy specialistë, konti austriak Wienefeld dhe sidomos italiani Sigismondo Alberghetti.
Edhe Alberghetti, ashtu si Çelebiu përpara tij, e lidh ndërtimin e kështjellës me sulltan Sulejmanin. Disa pleq vlonjatë i kishin treguar atij edhe vendin ku kishte qëndruar i Madhërishmi ndërsa mbikëqyrte hedhjen e themeleve të saj. Kështjella kishte planimetri tetëkëndëshe (di figura ottangolare). Muret, sipas Alberghettit, ishin mjaft solide dhe mund t'i rezistonin të shtënave të artilerisë, por meqenëse hapësira e brendshme nuk ishte mbushur me dhë, mbrojtësit e kishin të pamundur të përdornin artilerinë e rëndë, pasi nuk kishin ku t'i vendosnin topat. Brenda mureve, nga ana e detit, ishte një kullë e fuqishme , në teracën e së cilës mund të vendoseshin edhe topa të rëndë. Këta mund të përdoreshin për të penguar afrimin e makinerive armike pranë mureve. Mbi të gjitha, "meqenëse Turqit i druheshin fuqisë detare të Venedikut, duket se kishin ndërtuar atë kështjellë si mburojë nga ana e detit, për të penguar zbarkimet e mundshme nga ai krah". Në fakt, kështjella ishte vetëm 100 hapa larg bregut të detit. Por ndërsa Turqit e kishin ndërtuar atë për t'u mbrojtur nga deti, nga sulmet e flotës veneciane, në vitin 1690-1691 Venecianët, tashmë zotër të kështjellës, ishin të detyruar ta shfrytëzonin atë për t'u mbrojtur nga toka, që ishte nën kontrollin e Turqve, duke shpresuar në ndihmat në ushtarë, municione e ushqime që nuk mund të vinin ndryshe veçse nga ana e detit. Ky ndryshim funksional i kështjellës e vështirësonte radikalisht pozitën e garnizonit venecian, i cili ndërsa u rrethua për muaj të tërë nga Turqit, i duhej të mbulonte me artileri e me dalje të befasishme nga kështjella afrimin e anijeve veneciane në port dhe shoqërimin e furnizimeve e të përforcimeve deri në portën e kështjellës. Në fakt, vazhdon më tej raportin e tij Alberghetti, në gjithë harkun e Gjirit të Vlorës, i përshtatshëm për zbarkimin e anijeve ishte vetëm segmenti që fillonte në jug në pikën ku buronte uji i ëmbël, d.m.th. Uji i Ftohtë (dalla punta della sorgente d'acqua dolce) dhe mbaronte në veri në vendin e quajtur Combur (?). Pjesa tjetër e Gjirit kishte brigje shkëmbore e të paafrueshme. Por edhe pjesa e sheshtë e bregut kishte një det të cekët dhe për të lejuar afrimin e ankorimin e anijeve duhej ndërtuar një mol i gjatë me dy kulla në hyrje të tij që të mbronin hyrjen dhe daljen e trupave dhe të furnizimeve. Sipas Alberghettit, kështjella paraqiste probleme jo vetëm nga ana e detit, në perëndim, por edhe nga ajo e lindjes. Këtu, 350 metra larg mureve të kështjellës ndodhej një kodër e lartë 34 hapa, e cila e zotëronte nga lart kështjellën dhe nga ku mund të asgjesohej vija e mbrojtjes e organizuar nga kështjella. Në këtë krah duheshin kryer punime serioze për ta riorganizuar e përforcuar mbrojtjen.
Vlora përbënte një sistem me kështjellën e Kaninës në shpinë të saj. Muret e Kaninës dhe gjetjet brenda perimetrit të tyre provojnë se kemi të bëjmë me një qendër me vazhdimësi banimi të pandërprerë nga lashtësia deri në fund të mesjetës. Çelebiu, që e vizitoi edhe Kaninën aty nga viti 1660, e përshkruan kështjellën me një formë të çrregullt, që sipas tij i afrohej trekëndëshit, me një perimetër prej 3 mijë hapash. Brenda mureve ndodheshin 300 shtëpi të mbuluara me tjegulla, një xhami si dhe pallati i Sinan Pashës. Fortesa kishte tre hyrje, nga ana e lindjes, që e lidhte kështjellën me varoshin e madh, porta e perëndimit, që shihte nga deti dhe ku ishte murosur mbishkrimi me datën përkatëse, që bënte fjalë për rindërtimin e kështjellës nga Sulltan Sulejmani i Madhërishëm. Një portë e tretë nga ana e jugut, ku dilej në varoshin e vogël, me 300 shtëpi të mbuluara me tjegulla, me xhaminë e bukur të Sinan Pashës me minare dhe me një teqe bektashiane. Pranë teqesë, në një tyrbe madhështore, ndodhej edhe varri i Sinan Pashës, themeluesit të saj. Në këtë krah të kështjellës ndodhej edhe kështjella e brendshme, e ndarë me mure nga pjesa tjetër e kështjellës, me depot e ushqimit, të municioneve e cistemat e ujit si dhe një numër të kufizuar shtëpish, rreth 20. Jashtë mureve të donzhonit ishin vendosur 4 topa të stërmëdhenj. Në kështjellë kishte një garnizon prej 400 ushtarësh, të cilët, bashkë me komandantin, paguheshin me të ardhurat e nxjerra nga emini, doganieri i Vlorës. Në fillim të shek. XIX, W. M. Leake e gjeti Kaninën një kështjellë të rrënuar, ndërtuar mbi një vendbanim të periudhës helenistike. Disa vjet pas tij, J. G. Von Hahn, dalloi në kështjellën e rrënuar tre ndarje, çdonjëra prej të cilave rrethohej me mure dhe shërbente si kështjellë e mëvetëshme, në mënyrë që kur njëra pushtohej nga armiku, tjetra funksiononte si kështjellë e pavarur.
Në studimin e tij të gjatë mbi kështjellat e Vlorës e të Kaninës, Alberghetti vlerëson veçanërisht këtë të fundit. Sipas tij, edhe vetë Turqit e vlerësonin më shumë Kaninën nga pikëpamja ushtarake e strategjike. Jo më kot, kur në shtator humbën Kaninën, Turqit e lëshuan pa luftë Vlorën (da Turchi veniva piu stimata, mentre caduta quella abbandonarono la Vallona). Duke cituar autorë nga Virgjili e Straboni e deri tek gjeografi holandez i shek. XVII, Lauremberg, ai e lidh emrin e Kaninës me atë të Kaonëve, popull "që dikur kishte një famë të madhe dhe komandonte mbi gjithë Shqipërinë" (li suoi popoli furono in tanta stima e comandarono un'tempo a tutta l'Albania). Autorë të ndryshëm, thotë Alberghetti, mendojnë se Kanina shtrihet nga Gjiri i Vlorës deri në Butrint, duke përfshirë Himarën e Dukatin. Madje, autorë të tjerë e njësojnë Kaninën me gjithë Epirin.
Kanina kishte një klimë e sidomos një pozicion të favorshëm. E ndodhur vetëm dy milje larg detit e zotëronte atë nga një lartësi prej 292 hapash. Rreth e rrotull Kaninës nuk kishte lartësi të tjera që ta dominonin kështjellën, siç ndodhte, për shembull, me kështjellën e Vlorës. Morfologjia e terrenit nuk lejonte disponimin e forcave të shumta dhe organizimin e një sulmi masiv kundër kështjellës (la sua situatione rende difficile formarvi campo d'attacco). Muret bartnin gjurmë të lashta dhe kishin një planimetri të çrregullt. Nga kështjella kontrollohej si në pëllëmbë të dorës Gjiri i Vlorës, ku nuk mund të futej pa rënë në sy as barka më e vogël, ndërkohë që nga kështjella e ulët e Vlorës nuk mund të pikaseshin veç anijet e mëdha që kalonin midis Sazanit dhe Kepit të Gjuhëzës. Për rrjedhojë, në vështrim të sulmit që trupat osmanë do të ndërmerrnin së shpejti për të ripushtuar kështjellat e Vlorës e të Kaninës, Alberghetti propozonte që edhe në Kaninë të kryheshin me përparësi punime fortifikuese, të shtoheshin bateritë e artilerisë dhe të vendosej një garnizon prej 500 ushtarësh. Në këtë mënyrë, konkludon në raportin e tij Alberghetti, ia vlente të bëheshin shpenzimet e duhura për fortifikimin e dy kështjellave, në Vlorë e në Kaninë. Mbajtja e tyre, përveçse i shërbente interesave strategjike dhe ruante prestigjin e Republikës, i siguronte asaj edhe produktet e shumta të asaj zone, si grurin, vajin, valanidhin, serën, kripën e peshkun. Dhe, arsyeja e fundit që sjell Alberghetti për mbajtjen e Vlorës e të Kaninës, nuk mund të mos prekte fort një nga ndjeshmëritë e shqetësimet e përhershme të Venedikut: në rast se Vlora do mbetej e tyre, piratëve do t'u bëhej jeta e vështirë në ato ujëra.
Në momentin e braktisjes së tyre, në mars 1691, Venecianët i hodhën në erë në mënyrë të parikuperueshme të dy kështjellat e Vlorës. Por, nëse i besojmë pohimeve të të dërguarit të Venedikut në Napoli, Scaramelli, një shkatërrim i madh ndodhi qysh në vitin 1601, kur Vlora u godit nga një tërmet i fuqishëm, i cili shkatërroi si qytetin ashtu edhe kështjellën (un gravissimo terremoto che ha colpito la Valona distruggendo, a quanto si dice, la citta e il castello). Duke përfituar nga ky fakt, atë kohë në Napoli u bënë përgatitje për të organizuar një ekspeditë për ta rrëmbyer Vlorën nga duart e Turqve.
Në riorganizimin administrativ që bëri në Shqipëri në vitet '60 të shek. XV shteti osman, Vlora bëhet qendër sanxhaku me të njëjtin emër, që krijohet rishtazi. Ajo shihet si bazë e rëndësishme strategjike për depërtimin osman në anën perëndimore të Adriatikut. Ky ndryshim lidhej me rolin strategjik, por edhe me zhvillimin ekonomik e demografik që njohu qyteti midis fundit të shek. XV dhe fillimit të shek. XVI.
Por, në vitin 1583, kur u krye një regjistrim i ri, Vlora rezulton me një tkurrje të re të popullsisë. Murtaja e vitit 1557, por edhe veprimtaritë luftarake, që përfshinë Vlorën e rrethet e saj kanë luajtur rolin e tyre[1]. Kështu, nga sixhilatet e Vlorës rezulton se në kohën e fushatës së Maltës në vitin 1565, sulmet e anijeve perëndimore shkaktuan shumë viktima mes popullsisë së Vlorës.
Deri në fund të shek. XVI, Vlora ka ruajtur bazën e saj të krishterë, më shumë se qytetet e tjera të Sanxhakut: Gjirokastrës, Beratit, Delvinës. Vetëm me Evlya Çelebinë, rreth vitit 1670, përmenden mëhalla me emra myslimanë dhe disa xhami e teqe.
Në kapërcim të shek. XV-XVI, një migracion masiv i hebrenjve të dëbuar nga Spanja e nga Italia e Jugut shënjoi thellë jetën e qytetit të Vlorës e të hinterlandit të tij. Në fakt, një komunitet i vogël hebraik ekzistonte në Vlorë që në shekujt e mëparshëm. Por migrimet e fundit të shek. XV dhe të fillimit të shek. XVI i kthyen Hebrenjtë në faktorin e dytë demografik të qytetit, pas Shqiptarëve. Lajmin e parë për mbërritjen e valës së hebrenjve të Perëndimit na e jep në dhjetor 1506 kronisti venecian Marin Sanudo. Sipas tij, në Korfuz kishin mbërritur atë kohë tre anije të mëdha portugeze të mbushura me hebrenj, të cilët do zbarkonin në Vlorë. Hebrenjtë kishin sjellë me vete sasira të mëdha verxe, kanelle, piperi e beharnash të tjera. Hebrenjtë e shisnin verxën për 3 dukatë qindgramshin, ndërkohë që në treg shitej me 7 dhe me 11 dukatë. Kujtojmë, se qysh nga viti 1258, kur u pushtua nga mbreti i Sicilisë, Manfredi Hohenstaufen, Vlora fitoi një rol të veçantë në pellgun adriatiko-jonian për tregtinë e beharnave, që vinin nga Afrika e Veriut, posaçërisht nga emirati i Tunizisë. Edhe në shek. XIII-XIV, sundimtarët e Vlorës, mes të cilëve u shqua despoti Ivan Asen Komneni, mbanin marrëdhënie të rregullta me emirët e Tunizisë dhe në themel të tyre ishte importi i beharnave, që pastaj rieksportoheshin drejt Raguzës e Venedikut.
Për fat të keq ne nuk mund të ndjekim dinamikën e mbërritjes e të vendosjes në Vlorë të hebrenjve të Spanjës e të Italisë së Jugut. Përveç flukseve të emigrantëve që erdhën drejtpërsëdrejti nga Spanja e Portugalia, të shumta ishin familjet e Hebrenjve të ardhura kryesisht në Vlorë nga Sicilia dhe qytetet e Puljes e të Markeve. Ndryshe nga masa kryesore e emigracionit hebre, që mbërriti në brigjet shqiptare në kapërcyell të shek. XV-XVI, ardhja e Hebrenjve të Markeve italiane, sipas Boteros, ndodhi në një kohë më të vonë dhe përkon me vitet kur Selia e Shenjtë drejtohej nga papa Pali IV (1555-1559). Gjithsesi, edhe në mungesë të të dhënave më të detajuara për këtë dukuri të jashtëzakonshme, burimet regjistrojnë qartë rezultatin e këtij fluksi të paprecedentë demografik në qytetin e Vlorës. Rezultojnë atëherë 14 lagje (mëhalla), të banuara nga Hebrenjtë, ndonjëra prej të cilave mban edhe emrin e prejardhjes: spanjolle, portugeze, e Kalabrisë, e Otrantos, e Sicilisë. Nga krahasimi i defterëve të viteve 1506 e 1520, rezulton një rritje e ndjeshme e popullsisë hebraike në Vlorë. Nëse më 1506 në Vlorë regjistrohen 97 shtëpi hebrenjsh, në vitin 1520 kishte 528 të tilla, gjë që përfaqësonte 39% të numrit të përgjithshëm të popullsisë së qytetit, ku veç hebrenjve kishte 945 shtëpi të krishtera dhe 85 myslimane.
Më 1558, Hebrenjtë vazhdonin të ishin komponent i rëndësishëm i popullsisë së Vlorës. Në korrik të atij viti, në një letër për Bajliun venecian të Korfuzit, vojvoda i Sanxhakbeut të Vlorës, Sinani, pohonte se ai qytet banohej nga "Turq, Kristianë dhe Hebrenj". Ndonjë dekadë më vonë, të njëjtën gjë pohonte udhëtari francez, Carlier de Pinon (la ville est habitëe de Turcs, Juifs et Grecs). Në të dy rastet, kur flasin për popullsinë e Vlorës, deklaruesit e përcaktojnë atë duke u udhëhequr qartazi nga kriteri fetar, por në rastin e Hebrenjve kriteri fetar përputhej edhe me atë etnik, e për rrjedhojë mund të pohojmë pa pasur frikë se gabojmë, se popullata hebraike në Vlorë në shek. XVI ishte një nga komponentët kryesorë të popullsisë së Vlorës.
Pikërisht në këtë kohë, krijohet Sanxhaku i ri i Delvinës, gjë që shënonte një rënie të rëndësisë së Vlorës si qendër politike e administrative e Shqipërisë së Poshtme. Ky zhvillim i ri duhet të ketë sjellë edhe një rënie të numrit të popullsisë së qytetit. Në fakt, Defteri i vitit 1583 regjistron për Vlorën gjithsej 962 kryefamiljarë, ndër të cilët 212 ishin hebrenj. Një tjetër Defter osman, ai i vitit 1597, ka regjistruar vetëm 50 kryefamiljarë hebrenj. Megjithatë, edhe një shekull pas prurjeve të para, në vitin 1606, kronisti Botero vërente se Vlora vazhdonte të banohej në një pjesë të mirë nga Hebrenjtë, të cilët kishin ardhur nga Ankona e nga vende të tjera të rajonit të Markeve në kohën e papës Pali IV. Pontifikati i këtij pape vendoset midis viteve 1555-1559, dhe kjo tregon se vala e migrimit të Hebrenjve drejt Vlorës ka vazhduar dhe dekada të tjera pas vërshimeve të para në kapërcimet e shek. XV-XVI dhe se pikënisja e tyre ishte shpesh edhe Italia e Jugut. Në vitin 1611 flitej ende për një "kombësi hebraike në Vlorë" (la nation hebrea, ch'ë in questa citta). Një dëshmi e fundit për praninë e Hebrenjve në Vlorë vjen në vitin 1614 nga një raport i Aleksandër Musela zëvendës i Patrikut të Ohrit, Athanasit. Sipas tij, Vlora kishte atë kohë 500 shtëpi të krishtera, 60 myslimane dhe treqind hebraike. Siç shihet, ndërsa i afrohemi numrit të dhënë nga Defteri i vitit 1583 (212 familje hebraike), këtu kemi një mospërputhje të plotë me të dhënat e regjistrimit të vitit 1597. Nëse e dhëna e këtij të fundit është e vërtetë (50 kryefamiljarë), mund të besojmë se Musela në vitin 1614 ka përfshirë në numrin e hebrenjve të Vlorës edhe ata midis tyre që ndërkohë kishin kaluar në islam. Të tillë duhet të kenë qenë shumë. Një pasardhës i atyre të konvertuarve duhet të ketë qenë, përpara vitit 1647, myteselimi i Sanxhakut të Vlorës, Hysen Davidlliu, i cili ishte shkarkuar nga ajo detyrë si "element trubullues" dhe "bashkëpunëtor me rebelët".
Gjithsesi, nuk mund të mos bjerë në sy një rrudhje demografike e qytetit, në përgjithësi, dhe përkatësisht një zvogëlim i numrit të familjeve hebraike, nga koha kur defteri i vitit 1519/1520 i atribuonte Vlorës 1558 familje, ndër të cilat 528 ishin familje hebree. Kjo rrudhje kishte ardhur pas shterimit të fuqisë ekspansive osmane drejt Italisë së Jugut, që solli edhe dobësimin e rolit ushtarak, politik e ekonomik të Vlorës. Pas shpartallimit të flotës osmane në Lepanto (1571), nga Vlora nuk mund të priteshin më ekspedita masive kundër Italisë, si ajo e vitit 1480/1481, por vetëm inkursione pirateske të skuadrave apo anijeve të veçuara me bazë në Vlorë. Tregues i këtij involucioni politik, ushtarak, ekonomik e demografik të qytetit, ishte edhe zhvendosja e qendrës së Sanxhakut nga Vlora në Berat, që sipas Çelebiut, ndodhi aty nga mesi i shek. XVII. Me atë rast, edhe shumë nga banorët hebrenj të Vlorës u shpërngulën në selinë e re të Sanxhakut. Por jo vetëm. Një regjistrim osman i fundit të shek. XVII, shënon në Sanxhakun e Vlorës një qytet me emrin Gjoniqestra (Gjoliqestra, Gjyliqestra), i cili kishte edhe një lagje hebraike me 61 kryefamiljarë. Pavarësisht ngjashmërisë me emrin e qytetit Gjirokastra, nuk ka gjasë që në këtë regjistrim të bëhet fjalë për qytetin e Gjirokastrës, i cili atë kohë bënte pjesë në Sanxhakun e Delvinës. Studiuesi F. Duka mendon se këtu mund të bëhet fjalë për qytetin e Vlorës. Por, vështirë të pranohet që Vlora mund të shfaqej në dokumente të sakta zyrtare, siç ishin Defterët e regjistrimit të pronave e të popullsisë, me një tjetër emër. Ne do të shihnim pas këtij emri ose portin e vjetër në veri të Vlorës, paksa në perëndim të Zvërnecit, që aty nga viti 1660 udhëtari turk Evlija Çelebi e përshkruan si një kështjellë të rrënuar me një liman të madh, të cilin ai e quan me emrin Jengjeç. Prania e kriporeve të shumta, ashtu si eksportet e mëdha të vetë kripës, drithit, vajit, serës e të produkteve të tjera që dëshmohen aty, do ta përligjte edhe praninë e një komuniteti hebre në atë zonë me aktivitet të dendur ekonomik e tregtar. Megjithatë, emri Gjoniqestra me të cilin regjistrohet lokaliteti i Sanxhakut të Vlorës në Defterin e fundit të shek. XVII, e afron më tepër atë me një vend afër Tragjasit të sotëm, ku edhe sot mund të shihen rrënojat e një kështjelle të quajtur kështjella e Gjon Boçarit. Emri Gjoniqestra, në fakt, mund të zbërthehet si "kështjella e Gjonit", ku qestra fare qartë qëndron për castra, d.m.th. kështjellë. Ka shumë të ngjarë që kështjella që shohim edhe sot mbi një kodër pranë fshatit Tragjas, të ketë qenë pjesë e një vendbanimi të rëndësishëm. Në fakt, emri në formën e sotme të tij, Gjonboçari, përmendet si emër vendbanimi në letrën që Himarjotët i dërguan careshës së Rusisë, Elizabeta Petrovna, më 1759.
Mbetet për të shpjeguar arsyen e vendosjes së një komuniteti hebre në këtë vend të njohur më shumë jo aq për veprimtari të karakterit ekonomik, se sa për vendin dhe rolin ushtarak e strategjik të tij në kontroll të pasqyrës ujore të Orikumit e të rrugës nga e për Himarë.
Siç do të rezultojë herë pas here nga shtjellimi i çështjeve të ndryshme, Hebrenjtë zinin në Vlorë vende të rëndësishme, sidomos në veprimtaritë prodhuese, tregtare e financiare. Pjesëtarë të atij komuniteti i gjejmë pranë sanxhakbejlerëve e funksionarëve të tjerë osmanë si këshilltarë, ambasadorë, mjekë etj. Sigurisht me miratim e ndoshta me shtytje të sanxhakbeut, në nëntor 1518 tregtari hebre Abraham Trinka nga Vlora kryesoi një dërgatë të bashkësisë vlonjate në bisedimet me drejtuesit e Ankonës. Reth 50 vjet më vonë, më 1564, po ky Abraham Trinka rishfaqet si zëvendëskonsull venecian në Vlorë. Më 1559 në Vlorë përmendet edhe rabini Jakov, të cilin Republika e Raguzës e kishte emëruar si konsull të saj pranë Sanxhakbeut. Më 1579, Carlier de Pinon tregon se si, mes funksionarëve turq, të prirë nga Emini apo doganieri i portit, që e pritën atë dhe shoqëruesit e tij, ishin edhe disa Hebrenj. Më 1611 dëgjojmë të flitet në Vlorë edhe për një "konsull të Hebrenjve".
Sigurisht, fenomeni hebraik në Vlorë, ashtu si në qendra të tjera të Turqisë Evropiane, ishte pasojë e politikave joshëse që Porta e Lartë, ndryshe nga Monarkia Spanjolle, ndoqi ndaj kësaj popullate. Të paktën në sferën e tregtisë e të financës, të qenit hebre ishte ndonjëherë një privilegj. Kështu shpjegohet edhe fakti ekstravagant, në dukje, që konsulli i Venedikut në Vlorë aty nga vitet 1560, Jeronim Sançes, në një moment të caktuar vendosi të konvertohej në hebraizëm dhe të shkonte në Konstandinopojë "për t'u kujdesur për punët e veta". Sigurisht, një aventurë të tillë konsulli nuk do të mund ta ndërmerrte në rast se nuk do të kishte pasur përkrahjen dhe "rekomandimet" e duhura nga Sanxhakbeu i Vlorës. Gjifhsesi, rasti i konsullit Sançes, siç lë të dyshohet mbiemri i tij, mund të jetë ai i një hebreu spanjoll, të konvertuar në katolik për të lehtësuar marrjen e shtetësisë dhe të një zyre veneciane. Me të vendosur të braktisë detyrën e konsullit e të emigrojë në Kostandinopojë, siç duket Sançez është ndjerë i lirë të rikthehet në hebraizëm. Kështu, në situatën aktuale të dokumentacionit, ne nuk jemi në gjendje të pohojmë nëse ka ekzistuar në Vlorë dukuria e konvertimit në hebraizëm mes popullsisë shqiptare të qytetit. Përkundrazi, ka shenja se ka vepruar dukshëm në Vlorë, por edhe në Beratin fqinj, procesi tjetër, ai i islamizimit të Hebrenjve. Ky proces, që dallohet qysh prej mesit të shek. XVI, njohu zhvillim të madh në vitet 1666-1676, kur me leje të Vezirit të Madh, shqiptarit Fazlli Ahmed Qyprili, erdhi dhe jetoi në këto vise "messia i rremë", Sabatah Zevi, i cili përqafoi një lloj të veçantë islami që bëri për vete sidomos bektashinjtë shqiptarë.
Folëm pak më sipër për konsullin e Venedikut në Vlorë, Jeronim Sançen, emri i të cilit na shtyn të shohim tek ai më së shumti një subjekt spanjoll. Në fakt, gjurmë të personave me origjinë spanjolle në Vlorë shquhen edhe më herët. Më 1433, një Katalan me emrin Nicolas Sastre, ushtronte në Vlorë ofiqin e kapitenit të qytetit, teksa merrej edhe me tregti, konkretisht me shitjen e pastërmasë në Raguzë. Një tjetër Katalan i Vlorës, Miche Real, më 1442 kishte formuar një shoqëri për 3 vjet, për të eksportuar peshkun e Vlorës gjithashtu në Raguzë.
Pozita e veçantë gjeografike e Dukatit i dha një rol e vend të rëndësishëm historik këtij vendbanimi. Dukati zotëronte njëherësh Qafën e Llogarasë, që çonte drejt bregdetit të Himarës, Qafën e Shëngjergjit, që çonte në zemër të Labërisë si dhe fushën që prej fshatit shtrihej deri në Orikumin buzë detit. Ekspeditat e ndryshme të zhvilluara nga sulltanët e komandantët e tjerë osmanë kundër Himarës e Labërisë, nisnin pikërisht nga kjo fushë, ku grumbulloheshin ushtritë osmane, dhe që quhej pikërisht "fusha e Dukatit" (la pianura di Ducates). E gjithë kjo shtrirje, nga fshati në mal, në hyrje të Qafës së Shëngjergjit në lindje, në pikën më të lartë të Qafës së Llogarasë në jug, duke përfshirë gadishullin e Karaburunit në perëndim e fushën e Dukatit deri Jonufër në veri, quhej atë kohë "vendi i Dukatit" (il paese de'Ducati). Në vitin 1690, banorët e Radhimës e përfshinin veten në kumunitetin e dukatasve (iioi Diicati). Në këtë kuptim, do të bënim një vlerësim tepër reduktiv në rast se do ta quanim, e sidomos në rast se do e konsideronim Dukatin thjesht një fshat. Në vitet 1660, Evlija Çelebiu fliste gjifhashtu për vendin e Dukatit, i cili sipas tij përfshinte 100 fshatra "të pashtruara e të pabindura", banorët e të cilave ishin "ndër më trimat e popullit shqiptar".
Çelebiu, që nuk i përmend Himarën e Labërinë (Arbërin), me siguri i përfshin këto krahina nën emërtimin Dukat.
Megjithë shtrirjet e ndryshme gjeografike që i atribuohen Dukatit, bërthama e tij mbetej tek fshati mbi mal. Sipas një letre që krerët e Himarës e të Labërisë i dërgonin Markezit të Atripaldës në Napoli, më 14 gusht 1532, fshati Dukat nxirrte 130 burra të aftë për luftë.
Në vitin 1566, i dërguari i Mëkëmbësit të Napolit, Saetta, rapor- tonte se Dukati (Ducati) ishte një fshat i mbështetur në faqen e maht Kurfuvë (Curfuva); poshtë tij, nga Qafa e Shëngjergjit zbriste një lumë, në të majtë të të cilit shtrihej fusha e quajtur Buguiniza. Fshati në mal kishte 180 shtëpi dhe nxirrte 200 luftëtarë.
Dukati veçohet vazhdimisht nga burimet si një nga ato fshatrat shqiptare "që nuk u bindej aspak Turqve". Si të tillë, dukatasit vuajtën vazhdimisht nga reprezaljet e ekspeditave osmane. U ndëshkuan rëndë sidomos më 1596 nga Sanxhakbeu i Delvinës, Pirri Pasha, pas shtypjes së kryengritjes së Athanasit të Ohrit, kur fshati në mal u mpak në 200 shtëpi, një pjesë e të cilave, sipas Soranzo-s, vendosi të shpërngulej poshtë në fushë, në Orikum (Nerihd=Jerikd). Siç na mëson së fundi N. Malcolm, këtë të dhënë Soranzo e ka marrë nga një "traktat" mbi Shqipërinë shkruar pikërisht në vitin 1596 nga shqiptari prej Ulqini, Antonio Bruni. Në vitin 1614, Aleksandër Muzela, vikar i Patrikut Athanas të Ohrit e përshkruan Dukatin si një vend të banuar nga shqiptarë të krishterë (un lugar que se llania Ducates de gente alvaneses cristianos). Për një "vend me emrin Dukat" (terra detta Ducades) flet më 1661 edhe mitropoliti i Durrësit e kreu i misionit të murgjve bazilianë në Himarë, Simon Laskari. Ky i atribuon Dukatit një popullsi prej 2 mijë vetësh dhe nënvizon se një pjesë e banorëve atë kohë ishin myslimanë (Turchi), por si shumë myslimanë të tjerë të këtyre anëve, Dukatasit ngrinin krye vazhdimisht kimdër Turqve.
Nëse, siç thamë, në vitin 1614 Dukati përcaktohej si një vend i banuar nga Shqiptarë të krishterë, mbetet të konkludojmë se islamizimi i popullsisë së tij kishte filluar nga gjysma e shek. XVII, kur Simon Laskari shkruan se fshati ishte pjesërisht i islamizuar. Gjithsesi, sipas tij, dy familjet kryesore të Dukatit ishin familja Nika e familja Prifti, pra dy familje ende të krishtera.
Banorët e Dukatit, si gjithë banorët e Labërisë e Himarës, u ndodhën gjithnjë në anën e kundërt të Turqve, gjë që e provojnë kryengritjet e tyre të shpeshta si dhe bashkëpunimi i tyre me Spanjollët, Venecianët e Napolitanët në të gjitha ballafaqimet që këta patën në territoret e Sanxhakut të Vlorës. Ky pozicionim i tyre antiosman u rikonfirmua gjatë konfliktit të gjatë turko-venecian për zotërimin Kandias (1645-1669), kur Dukati dhe gjithë fshatrat e Bregut e të Labërisë u rreshtuan në anën e Venecianëve dhe me kryengritjet e tyre të vazhdueshme mbajtën të mbërthyera në atë front forca të konsiderueshme osmane, që përndryshe do angazhoheshin në Kretë. E ilustrojnë këtë pozicionim ngjarjet e vitit 1664, kur fshatrat e asaj treve, në veçanti Vunoi, Dhërmiu, Dukati e Himara u suhnuan disa herë nga ushtritë osmane. Siç i raportonte atë kohë nga Palasa Nicold Michielit, Proveditorit venecian të Korfuzit peshkopi Arkad, misionar bazilian, burrat e atyre fshatrave lidhën besë mes tyre, duke pranuar më mirë një vdekje me nder, se sa të dorëzoheshin apo t'u paguanin haraç Turqve. Sipas tij, kryengritësit arritën t'i zmbrapsin disa herë sulmet osmane e të vrasin vetëm gjatë një kundërsulmi të furishëm 150 ushtarë armiq. Peshkopi Arkad nuk mungon të evidentojë edhe rolin e municioneve të ofruara nga Venecianët si dhe të galerave veneciane, të cilat vetëm me shfaqjen e tyre në bregdet, pra edhe pa u përfshirë në luftime, ndihmuan për t'i dhënë zemër luftëtarëve himarjotë.
Dukati përmendet edhe gjatë ngjarjes së fundit të madhe luftarake që interesoi trevën e Vlorës, atë të betejës turko-veneciane për Vlorën e Kaninën, më 1690-1691. Atë kohë banorët e Dukatit u lidhën dhe u bënë pjesë e rëndësishme e planeve veneciane për pushtimin e kështjellave të Vlorës e të Kaninës, dhe siç deklaronte në mënyrë lakonike por kuptimplotë një banor i Dukatit, atë kohë "Turqit u zëmëruan keqas me Dukatasit.
Por edhe në periudhat e paqes e të qetësisë, Dukati nuk pushonte së krijuari probleme për administratën osmane, madje edhe për vetë Portën e Lartë, me aksione që kërcënonin stabilitetin e pushtetit osman në ato anë, por edhe që shpeshherë kompromentonin marrëdhëniet e Portës me fuqitë e huaja. Kështu ndodhi në janar 1670, kur njerëzit e Dukatit ndaluan një peshkarexhë korfiote me 14 njerëz në bord. Duke u bazuar në faktin se midis Portës dhe Venedikut atë kohë mbretëronte paqja, Proveditor-Kapiteni i Korfuzit, Domenico Gritti, u shkroi autoriteteve lokale osmane duke kërkuar lirimin e robërve. Por, ai vetë nuk mungon së shprehuri skepticizmin e vet lidhur me një rezultat pozitiv të ndërhyrjes pasi, siç shprehet, Dukatasit nuk pyesnin fare për Turqit.
Por akoma më e rëndë për pasojat që pati në implikimet ndërkombëtare ishte ngjarja që ndodhi në muajin tetor 1668 dhe që pati për protagoniste fatkeqe anijen veneciane "Shën Mëria Ndihmëplotë" (Nostra Signora dell'Agiuto) dhe njerëzit e bartur në bordin e saj. Bëhej fjalë për 300 mercenarë gjermanë, të rekrutuar nga Venecianët për t'u dërguar në frontin e vështirë të Kandias (Kretë). Kur anija po lundronte afër vendit të quajtur "Rrugët e Bardha", në bregun e Palasës, aty ku 1600 vjet më parë kishte zbarkuar Jul Qezari, mercenarët gjermanë u rebeluan dhe e detyruan kapitenin e anijes të ankoronte në breg. Por aty, mercenarët gjermanë u pritën me armë nga banorët e Dukatit, të cilët ishin alarmuar nga zbarkimi i të huajve të armatosur. Në përleshjen e zhvilluar aty rreth 10 mercenarë gjermanë mbetën të vrarë kurse 150 u zunë rob nga vendasit.
Kurveleshi shfaqet si emër fshati në formën Kurelaç në Defterin e Sanxhakut Arvanid të vitit 1431. Me krijimin e Sanxhakut të Delvinës, aty nga mesi i shek. XVI, Kurveleshi figuron si nahije, që përfshinte shumë fshatra të Arbërit (=Labërisë) dhe të gjithë krahinën e Himarës. Emrat e fshatrave të nahijes në fjalë ishin: Zhulat, Lopës, Leshna, Lleshtan, Hundecovë, Piqeras, Shën Vasil (Ajo Vasil), Lukovë, Buzniq, Pilur, Kuç, Cernogon (i quajtur edhe Asanicë), Himarë, Borsh (Oresha), Damat, Fterra, Cernogorica (Çorraj), Kudhës, Qeparo, Dhërmi, Bangalat (Pangallë), Vund, Palasë, Progonat, Ilias, Nivicë, Dukat, Kallogjerat (KalIarat), Peshtan, Zelinë, Martallos, Karvaulluk, Selitë. Veç këtyre janë shënuar më vete edhe dy mëhalla të Çorrajt, Lleshani e Cëmica. Në regjistrin e vitit 1583, Kurveleshi del si kaza dhe vazhdonte të përfshinte krahinën e Himarës.
Pra, Himara përfshihej administrativisht në suazën e Kurveleshit. Por, përtej ndarjes administrative osmane, që gjithsesi pasqyronte si kudo ndarje më të hershme, edhe tek vetë popullsia e asaj treve ekzistonte bindja e të qenit një unitet etnogjeografik, përveçse administrativ. Siç e pamë më sipër, vetë Himarjotët flisnin ndonjëherë për "Arbërin", ku përfshinin edhe Himarën, dhe e quanin veten "kreu i Arbrit". Por më shpesh, siç e tregojnë shumë letra të tyre për papët e Romës, për mbretërit e Napolit e deri tek letra e fundit e vitit 1756 për careshën e Rusisë, Himarjotët flisnin për një "Himarë" me shtrirje shumë të gjerë, ku përfshihej edhe e gjithë Labëria (Arbëri).
Emri i Kurveleshit rishfaqet në një raport në italisht (por që është përkthim i origjinalit greqisht) që Konstandin Muzak Karli, nip i Skënderbeut, i dërgon në fillim të gushtit 1481 Dukës së Kalabrisë. Ky e kishte dërguar kapitenin shqiptar "në Kurvelesh" (mi mandd alli Curlesey}, për të përgatitur një kryengritje të popullsive të atyshme në shpinë të bazës së Vlorës, nga ku Turqit nisnin drejt Otrantos së pushtuar prej tyre furnizime të vazhdueshme me ushtarë, ushqime e municion. Pak më poshtë, autori i raportit tregon se si Sanxhakbeu i Vlorës kishte dërguar kundër kryengritësve një ushtri të madhe, "për të rrënuar e shkatërruar gjithë Arbërin (Albania), si dhe vendet e Himarjotëve, Grisejve dhe Kurveleshëve (Chirileisi)". Misioni i Konstandin Muzakës kishte shkuar për mrekulli, sepse ai kishte mundur të çlironte gjithë Arbërin (Albania), si edhe fshatrat e Himarës, ku në përpjekje me Turqit, ai kishte vrarë 1600 prej tyre e kishte zënë rob më shumë se një mijë të tjerë. Një tjetër letër e Muzakës njoftonte ato ditë se "Plesatët, Kurveleshët dhe i gjithë Arbëri (Albania)" ishin bashkuar me kurorën e Napolit dhe se pas fitores së ditëve të shkuara, ai kishte nisur drejt Italisë komandantin osman të zënë rob. Botuesi i këtyre dokumentave, i mirënjohuri M. Sufflay hedh idenë se emri Kurvelesh që në këto dy letra shfaqet në format Chirileisi, Curlesey, Corvesey mund të vijë nga termi kishtar "eleisson" (mëshirë), që banorët e asaj krahine e përdorkëshin si klithmë luftarake. Por ne do të kishim një tjetër shpjegim. Në kronikat mesjetare serbe, që flasin për ekspeditën e vitit 1492 të Sulltan Bajazitit II kundër kryengritësve shqiptarë, gjejmë të citohet krahina e Kurveleshit, si dhe banorët e saj, "Shqiptarët e quajtur Kruelesi" (ApSanace, peKOMiu Kpoyejieimd). Kujtojmë këtu, se një formë të përafërt, Creliesi, e gjejmë edhe në një raport venecian të vitit 1606 (et hanno adunato essercito da Sulates, Progonates, et da Creliesi). Na duket se kjo, dhe forma sllave "Kruelesh-Kryelesh", qëndrojnë më afër origjinalit të shqipes: kujtojmë se letrat e Muzakës, që sapo përmendëm, ishin shkruar në greqisht dhe përkthyesit e oborrit napolitan, siç ndodhte shpesh, do të kenë vënë dorë në transkriptimin e emrave të përveçëm, që për ta tingëllonin të çuditshëm. Por forma sllave Krueles dhe ajo latine Creliesi që gjetëm në dokumentin e përmendur venecian të 1606, e lidhin emrin me kompozitën Kryelesh. Emra vendesh me fjalën "krye", shfaqen atë kohë edhe në treva të tjera të Shqipërisë së Jugut, si p.sh. Kryezi, Kryekuq, fshatra në nahijen e Skraparit. Po ashtu ndeshen emra personash. Një Gjon Kryekuqi (Zuan Creocucchi), përmendet si stratiot në kompaninë e Manol Kladës, kurse më 1546 flitet për një tjetër stratiot, Dimitri Crichuchia, që shërbente në Zarë të Dalmacisë. Po atë vit flitet për stratiotin shqiptar "Joni Criebardi" (Kryebardhi) nga Nauplion e më 1577 na shfaqet "Zuanne Criesi strathioto" (Kryeziu). Edhe tema e dytë, leshi, gjendet në emra vendesh e familjesh, si Godolesh, Pantalesh, Dklesh, Kukalesh, Burlesh. Ndërkohë, R. Memushaj na sinjalizon se forma Kryeleshi, nga shek. XVI dëshmohet si emër familjeje midis Arbëreshëve të Italisë (Crielesci).
Përsa i përket kalimit nga forma origjinale Kryelesh-Kruelesh në atë të sotme Kurvelesh, këtu duhet të ketë vepruar fenomeni i metatezës (njëlloj si në rastin Alb-Lab), si dhe është shtuar tingulli 2 në funksion antihiatus, dukuri gjithashtu e njohur e fonetikës historike të shqipes (sy-syve, dhi-dhive).
Kurveleshi, Himara me fshatrat e Bregut dhe vetë Vlora me rrethinat e saj, Dukatin e fshatrat e lumit të Vlorës ishin pjesë e asaj që, siç pamë deri tani, në dokumentet spanjolle (napolitane) dhe ato veneciane quhej "Arbër" (Albano, gjegjësisht Albania). Në fakt, siç pamë më sipër kur folëm për kryengritjen e vitit 1481, Konstantin Muzaka i ardhur nga Napoli sqaron se duke u nisur prej Kurveleshit, ai kishte çliruar gjithë Arbërinë, d.m.th. Labërinë, me gjithë luginat dhe vetë fshatrat e Himarës (la tua signoria mi mandd alli Curlesey et tolce tutta Albania et quante flumare havea et li casali de la Schimaria). Përsërisim se Defteri osman i Sanxhakut Arvanid i vitit 1432 e tregon Kurveleshin si qendër të nahijes me të njëjtin emër, e cila përfshinte edhe Himarën me fshatrat e tjera të Bregut mbi Qeparo.
Sipas Regjistrit të vitit 1551, nahija e Kurveleshit kishte afro 30 fshatra, ku veç fshatrave të Kurveleshit si Zhulat, Lopës, Leshnjë (?), Lleshtan, Kuç, Çernogon (ndryshe Asanicë), Fterrë, Çorraj, Progonat, Nivicë, Kallarat, Peshtan, Zelinë, Martallos, Karvaulluk (?), përfshiheshin edhe Himara, Palasa, Dhërmiu, Piluri, Kudhësi, Qeparoi, Piqerasi, Pangalla (që braktiset pas shek. XVII), Vunoi, Lukova, Hundecova, Shën Vasili e Nivica. Po ashtu, Defteri i mëvonshëm i vitit 1583, e regjistron Kurveleshin si kaza me 30 fshatra, ku vazhdonte të bënte pjesë Himara me fshatrat e saj. Kjo do të thotë se edhe vetë Turqit e njohën unitetin e Arbërit, apo më saktë të sistemit Himarë-Labëri, duke i bashkuar Himarën e Kurveleshin në një kaza të mëvetshme.
Himara shfaqet në një dimension të trefishtë territorial. Në Defterin 1431/1432, Himara emërohet si qytet (nefs-i Himara) dhe kishte 117 shtëpi, gjë që e vinte atë në të njëjtin nivel me Gjirokastrën (121 shtëpi) e Krujën (125 shtëpi). Në kuadrin e Sanxhakut shqiptar, Himara ishte edhe qendër e një nahije të veçantë, nahijes së Himarës, e cila deri në fillim të shek. XVI varej nga Kanina. Kjo nahije përfshinte veç Himarës, edhe Palasën, Vunoin dhe disa fshatra të tjerë të vegjël të paidentifikuar me nga 2-10 shtëpi:
Belovodë, Stefanat, Kavalarilediç, Rufan, Selcë, Shalës, Kirderyan. Nahija tjetër fqinje, ajo e Sopotit, që deri në fillim të shek. XVI varej nga Delvina, përfshinte fshatrat e tjerë të Himarës etnografike, si dhe ndonjë fshat tjetër të Lumit të Vlorës: Lukova, Buneci, Piqerasi,Piluri, Qeparoi, Borshi, Kudhësi dhe Fterra. Këto fshatra quheshin edhe Himarë dhe banorët e tyre, në një farë kuptimi, quheshin edhe Himarjotë. Kështu, në vitin 1620 Nivicën, d.m.th. Nivicë-Bubarin, e shohim të quhet edhe "Nivicë e Himarës" (Nivica luoco di Cimara), kurse më 1602 cilësohet si "Himarjot" edhe një personazh i njohur nga Dhërmiu, Kristofor Bixhili (Cristofforo Bicili dalla Cimara).
Me krijimin e Sanxhakut të ri të Delvinës krahina e Himarës, siç tregon Defteri i vitit 1551 por edhe ai i vitit 1583, u bë pjesë e nahijes së Kurveleshit. Kjo e fundit përbëhej nga fshatrat Zhulat, Lopës, Leshna (?), Lleshtan, Hundecovë, Piqeras, Shën Vasil, Lukovë, Buzniq (?), Pilur, Kuç, Çemogon (i quajtur ndryshe Asanicë), Himarë, Borsh, Damat (?), Fterrë, Çernogorica (Çorraj), Kudhës, Qeparo, Dhërmi, Bangalat (Pangallë, fshat afër Dhërmiut, sot i zhdukur-P. Xh.), Vuno, Palasë, Progonat, Ilias, Nivicë, Dukat, Kallarat, Peshtan, Zelinë (?), Martallos, Karvaulluk (?) e Selitë.
Por, pavarësisht ndarjeve administrative osmane, burimet e identifikojnë shpeshherë Himarën me krejt krahinën e Labërisë (Arbërit). Ne pamë më parë, se dallime e kontraste ekzistonin gjithsesi midis "Arbërit të bregut" (appresso la marina) dhe "Arbërit të maleve" (sopra le montagne). Pamë, gjithashtu, se qysh në vitet 1530 Turqit përpiqeshin të joshnin banorët e malësisë së Arbërit që të bashkoheshin me ta e të godisnin Himarën. Kjo ndarje brenda Arbërit të jugut u përvijua sidomos kur midis fshatrave të Bregut dhe fshatrave të Labërisë së sotme u krijua një ndarje kulturore për shkak të islamizimit të këtyre të fundit. Diferencimi fetar krijoi një limes psikologjik e kulturor pikë së pari tek të huajt. Për këta, myslimanët e Arbërit ishin thjesht "turq". Kështu, për komandantin venecian Domenico Mocenigo, më 1691, Himara ishte vargmali që zgjatej bregut të detit i shënjuar nga fshatra të ndryshme, ku nuk kishte "turq" (myslimanë). Më 1732 në Himarë kishin mbetur vetëm 15 fshatra të krishtera, që do ishin kthyer edhe ato, po të mos ishte vepra e misioneve baziliane që i vuri fre procesit të islamizimit në fshatrat e Bregut.
U tha më sipër, se në Defterin 1431/1432, Himara emërohet si qytet (nefs-i Himara) dhe kishte 117 shtëpi, pak a shumë sa kishin edhe Gjirokastra (121 shtëpi) e Kruja (125 shtëpi). Ndërsa, në Defteret e Delvinës të viteve 1551 e 1583, Himara figuron si fshat (karye-i Himara). Megjithatë, më 1566, një raport i Juan Saetta, i dërguar i Mëkëmbësit të Napolit, e cilëson Himarën përsëri si "qytet". Po si qytet e përmend Himarën edhe mitropoliti i Durrësit, Simon Laskari, më 1661. Nëse ndryshimi i emërtimit lidhet me arsye të qenësishme, ne do t'i lidhnim fluktuacionet në emërtimin e Himarës me fatet e kështjellës, polis-it, të saj, ku ndodhej edhe kisha peshkopale. Himara dëshmohet si peshkopatë që në vitin 1020, fillimisht nën varësinë e selisë metropolitane të Ohrit e më tej të Naupaktit e duke filluar nga gjysma e dytë e shek. XV si sufragane e Janinës. Vetë kështjella e Himarës identifikohej ndonjëherë me kishën peshkopale të Shën Sergjit e Bakut. Më 1668, një klerik nga urdhri i murgj ve të Shën Bazilit e quan Himarën pikërisht Sergiopoli, qytet i Sergjit. Në fakt, sa kohë kështjella e Himarës (castello de la Cimarrd) ishte në këmbë, Himara mbetej vendi i papushtueshëm që burimet historike përmendin vazhdimisht. Por, në kryengritjet e përsëritura që ndoqën ato të viteve 1480, muret e kështjellës së Himarës ishin dëmtuar rëndë, dhe po ashtu edhe kisha peshkopale e Shën Sergjit e Bakut. Në letrat e tyre për Mëkëmbësin e perandorit Karli V në Napoli, më 1530, dhe për papën Gregori XIII më 1577, Himarjotët kërkuan ndihma në të holla e në specialistë muratorë pikërisht për meremetimin e mureve të rrëzuara të Himarës dhe të kishës peshkopale të djegur nga Turqit. Për një nga ato paradokset jo të rralla të historisë, sot qyteti i Himarës identifikohet me ndërtimet e reja të bëra buzë detit në kohët moderne, ndërsa qyteti historik i Himarës që vazhdon ta dominojë gjithë territorin përreth nga një lartësi sovrane, quhet edhe nga vetë banorët e vendit "Himara-fshat".
Himara konsiderohej një faktor tepër i rëndësishëm nga Venediku, sidomos në funksion të Korfuzit venecian. Nga Himara vinin në Korfuz drithëra e produkte të tjera (dalla Cimera si trazeno formenti et altre biave per l'insula di Corfu). Si treg drithi Himara duket se u hap fillimisht në vitin 1624 për meritë të Bajliut të Korfuzit, Piero Marcello, i cili e pohon një gjë të tillë në një raport për Senatin. Duhet të mendojmë se në rastin e Himarës, kemi të bëjmë me një treg tranzit, i hapur në një vend të përshtatshëm të bregdetit, gjasisht tek "Rrugët e Bardha", ku drithi e produktet e tjera ushqimore vinin nga vise të dëgjuara për produkte të tilla, siç ishte fusha e Beratit dhe ajo e derdhjes së poshtme të Vjosës. Proveditori venecian i Korfuzit, Marco Michiel, vinte në dukje në vitin 1559, se anijet veneciane mund të ndaleshin në Himarë për t'u fumizuar me ushqime e ujë. Nëpërmjet Himarës mund të dërgoheshin letra e mesazhe në brendësi të Shqipërisë, në Dalmaci e kudoqoftë. Dhe në fund, përfundonte raportin e tij proveditori Michiel, miqësia me Himarjotët duhej mbajtur me çdo kusht, pavarësissht se me bëmat e tyre ata i dëmtonin shpeshherë interesat veneciane. Në fund të fundit, qeveritarët venecianë të Korfuzit, nëpërmjet Himarës mund të informoheshin për lëvizjet e Turqve të Vlorës e të bregdetit të Shqipërisë. Rreth vitit 1470, Himara kaloi nën autoritetin e Portës. Siç shkruan kronisti Stefano Magno, atë vit, Bajliu i Korfuzit Lorenzo da Lecce ia dorëzoi Himarën të dërguarve të Sulltan Mehmetit II.
Në fakt, kryengritjet e njëpasnjëshme e kishin kthyer Himarën dhe krejt atë trevë në një zonë të lirë, ku Turqit nuk mund të afroheshin. Megjithatë, në vitin 1500 dëgjojmë të flitet për herë të parë për një "vojvodë dhe një Shqiptar tjetër nga Himara", të cilët kishin shkuar në Korfuz të takonin Proveditorin venecian të ishullit (sono venuti a me el vayvoda et un altro Albanise dala Cymara". Mund të besojmë se bëhet fjalë për të njëjtin funksionar turk, i cili në vitin 1555 dëshmohet me seli në fshatin Sasaj. Pikërisht atë vit, gjatë një përleshjeje në Himarë mbeti i vrarë një grabitës nga Nivica dhe u zu i gjallë një shok i tij. "Për të shpëtuar fshatin" (per salvar la villa), Himarjotët ia dorëzuan kufomën dhe robin pikërisht vojvodës së Sasajt dhe ky gjest padyshim flet për një farë njohjeje të autoritetit të Portës edhe në Himarë, të paktën në momentin e dhënë.
Por, ai që do vendoste vërtet një farë autoriteti të Portës mbi Himarën e gjithë trevën e Arbërit do të ishte pikërisht një Himarjot i konvertuar, Ajaz Pasha, një ndër gjeneralët kryesorë të Sulltan Sulejmanit të Madhërishëm. Sipas përshkrimit që i bën këtij në vitin 1526 Bajliu i Venedikut në Konstandinopojë, Pietro Bragadin, Ajaz Pasha, me kombësi shqiptare (di natione Albanese), lindur afër Himarës, ishte atë kohë 44 vjeç. Luftëtar i madh, Ajazi ishte pa më të voglin formim kulturor. Nuk dinte as të lexonte, as të shkruante dhe madje as të fliste. E ëma e tij vazhdonte të ishte e krishterë, e thuhej se ishte murgeshë në një manastir pranë Vlorës, ndoshta në manastirin e Shën Mërisë pranë Zvërnecit. Me të mbërritur me ushtri në Himarë, i ndihmuar edhe nga Sanxhakbeu Sinan Pasha e flota e tij, Ajaz Pasha mundi t'i shtrojë Himarjotët vetëm pasi u premtoi atyre t'i lironte nga taksa kryesore, haraçi, dhe t'u njihte një sërë privilegjesh kundrejt pranimit të sovranitetit të Sulltanit. Sipas Saetta-s, më 1566 Himarjotët i paguanin Sanxhakbeut të Delvinës taksën për kokë plus të dhjetën e bagëtisë.
Turqit kishin mundur të depërtonin, me sa duket, duke shfrytëzuar e duke nxitur ndarjet e konfliktet mes banorëve të Himarës dhe atyre të Labërisë. Në nëntor 1532 Himarjotët informonin markezin e Atripaldës se Turqit kishin dërguar korrierë dhe letra në Arbër, d.m.th. në Labëri, për t'u premtuar krerëve të fshatrave të asaj treve dhurata dhe të holla në rast se ata pranonin të shkatërronin Himarën. Himarjotët raportonin se tashmë ata ishin nën sulmet e Turqve dhe të Venecianëve, sa në tokë edhe në det. Dhe nëse Turqve do t'i bashkoheshin edhe fshatrat e Arbërit, atëherë Himarjotët rrezikoheshin të shpartalloheshin. Sigurisht, shumëçka në këtë letër mund të vihet në dyshim. Në fund të fundit, qëllimi i vërtetë i saj ishte të siguronte një ndihmë të posaçme të Napoletanëve për Himarën.
Megjithatë, nuk ka dyshim që midis vetë fshatrave të Himarës, dhe aq më shumë midis Himarës dhe alter ego-s së saj, Labërisë, ekzistonin që atë kohë fërkime të brendshme. Në tetor 1555, Himarjotët ju përgjigjën thirrjes së Sanxhakbeut të Delvinës dhe u bashkuan me të për të goditur disa fshatra kryengritëse, rivale të tyre (et mandd a chiamar li primarii di la Cimera di fation contraria agli solevati). Ndërkohë, Himarjotët duket se e kishin humbur lirinë e dikurshme. Tregues i kësaj situate të ndryshuar ishte vizita e sanxhakbeut të Delvinës në Himarë në vitin 1558. Me atë rast, në shenjë nënshtrimi, burrat e fshatrave përreth shkuan ta përshëndesnin dhe t'i jepnin dhurata.
Një tjetër moment i vështirë për Himarjotët në marrëdhëniet me pushtetin osman duhet të ketë qenë ai i fillimit të shek. XVII. Në vitin 1602 përfaqësuesit e fshatit Himarë dhe ata të Vunoit fqinj shkuan në Delvinë të takojnë Sanxhakbeun Kedir Pasha. I kërkuan atij ndihmë për të fortifikuar këto dy fshatra, duke premtuar që të dërgojnë përkatësisht 40 e 30 djem si peng besnikërie. Sanxhakbeu e pranoi menjëherë propozimin dhe premtoi të dërgojë njerëz e materiale për të filluar menjëherë punën. Himarjotët lëvizën të parët duke dërguar 40 djemtë e tyre, të cilët kaluan sakaq në fenë myslimane. Interesante është, se ajo çka Sanxhakbeu vendosi të bëjë për këtë "rikthim" të Himarjotëve nën autoritetin e Portës, pasi ky ishte kuptimi i këtij zhvillimi të ri, nuk ishte rindërtimi i kështjellës mbi kodër, por ndërtimi nga e para e një fortese në Porto Palermo që do të ndihmonte e do kontrollonte ankorimin e anijeve. Pra, kjo do të ishte një fortesë jo për Himarën, por për kundër Himarës, që do të mundësonte pikërisht kontrollin e territorit dhe zbarkimin e trupave osmane në rast turbullirash në atë trevë. Me sa duket, Turqit kërkuan ta shfrytëzojnë kërkesën e Himarjotëve për të ndërtuar një bazë detare aty ku marrëveshjet me Venedikun e ndalonin një gjë të tillë. Në fakt, pak kohë më vonë Sanxhakbeu i Delvinës i njoftoi Himarjotët se leja nga Konstandinopoja për ndërtimin e saj nuk erdhi për shkak të ndërhyrjes së Bajliut të Venedikut në Konstandinopojë. Siç duket, Venecianët e kishin kuptuar që Turqit donin të shfrytëzonin kërkesën e Himarjotëve për të ndërtuar një kështjellë për mbrojtjen e vendit, duke vendosur të ndërtojnë, sigurisht për veten e tyre, bazën dhe fortesën e Porto Palermos.
Fitorja e Turqve në Luftën e Kandias, më 1669, u dha dorë atyre të forconin kontrollin mbi krahinat rebele të Himarës dhe Labërisë. Atë kohë edhe Republika e Venedikut ishte kthyer kundër Himarjotëve, dhe më 1668, për herë të parë, në gjuhën e qeveritarëve venecianë Himara quhet "vend armik" (paese nemico).
Nga ana tjetër, konfliktet e brendshme që përgjaknin popullsinë e lehtësuan punën e Portës. Misionari Stanila rrëfen se, ndërkohë që Turqit përgatisnin një ekspeditë të jashtëzakonshme kundër banorëve të asaj treve, një vrasje e ndodhur në fshatin Himarë shpërtheu mekanizmin e gjakmarrjes dhe sa hap e mbyll sytë i gjithë fshati u ndodh i përfshirë në një luftë vëllavrasëse, që i mbushi rrugët me kufoma. Kjo gjendje e dëshpëruar i shtyu Himarjotët t'i nënshtrohen Turqve duke u paguar atyre haraçin e përvitshëm. Ndërkohë, shumë Himarjotë kishin zgjedhur të shpërnguleshin me familje në Korfuz. Misionari bazilian nuk lë pa vënë re se atë kohë Himarjotët kishin hyrë në një konflikt të armatosur edhe me fqinjët e tyre myslimanë të Labërisë. Për të krijuar një ide më të qartë mbi virulencën e konflikteve të tilla mes fqinjëve e aleatëve të dikurshëm, na ndihmon një raport i vitit 1699 i një misionari tjetër me qëndrim në Himarë, i cili përshkruan një konflikt të armatosur mes Himarës dhe Kuçit që, sipas tij, kishte shkaktuar shumë të vrarë si nga njëra palë, ashtu edhe nga tjetra. Megjithatë, kjo nuk do të thoshte se fshatrat e Labërisë të kaluara në islam kishin bërë kauzë të përbashkët me Turqit. Në mars të vitit 1693, kreu i misionit bazilian në Himarë, Nilo Catalano, raportonte se Turqit kishin shkatërruar pak më parë tre fshatra kryengritëse, të krishtera e myslimane, pranë Himarës, dhe kishin masakruar banorët e tyre. Fshatrat në fjalë ishin Nivicë-Bubar, Shën Vasili dhe Zhulati, prej të cilëve ky i fundit ishte tashmë një fshat mysliman. Burime të shumta, që do t'i citojmë në kapitullin përkatës mbi kryengritjet antiosmane, dëshmojnë se fshatrat, tashmë myslimane, të Labërisë vazhduan të jenë edhe gjatë shek. XVII-XVIII e deri në prag të Rilindjes, vatrat kryesore të kryengritjeve antiosmane.
Kur edhe prapashpina e Arbërit kaloi në islam, pozita e Himarës dhe e fshatrave të tjera të Bregut u vështirësua edhe më tej dhe Himarjotët u detyruan të njohin një lloj sovraniteti të Sulltanit. Procesi i islamizimit të Arbërit-Labërisë u intensifikua qartazi pas përfundimit të Luftës së Kandias (1669). Siç e pamë më lart, atë kohë ishte islamizuar një pjesë e mirë e fshatit Dukat. Më 1685, misionari Arcadio Stanila raportonte se banorët e fshatit Nivicë të Kurveleshit kishin qenë dikur të gjithë të krishterë, por pasi fshati u mor përfundimisht nga Turqit, u kthyen myslimanë dhe në kohën kur ai shkruante, në fshat kishte mbetur e krishterë vetëm një grua plakë. Kishte kaluar më se një shekull nga 6 tetori i vitit 1566, kur Juan Saetta raportonte se pikërisht ndonjë ditë më parë, Niviciotët ishin çliruar duke dëbuar garnizonin osman, që mbronte kështjellën në kodrën mbi atë fshat të madh me 400 shtëpi.
Në fund të shek. XVII pjesa më e madhe e fshatrave të Labërisë kishte kaluar tashmë në islam. Në dhjetor 1690, një banor i Radhimës u komunikoi Venecianëve në Vlorën e pushtuar prej tyre, se Kaplan Pasha me ushtri ishte dislokuar në Armenohor dhe prej andej i kishte bërë thirrje "të gjithë Turqve të Arbërit" (ha chiamato tutti i Turchi d'Aruana) të vinin të bashkoheshin me të për t'u rënë Venecianëve të përforcuar në kështjellat e Vlorës e të Kaninës.
Gjithsesi, në këtë koniunkturë të brendshme e të jashtme të pafavorshme për ta, në fund të shek. XVII, Himarjotët ishin detyruar të njihnin autoritetin e Portës së Lartë, duke i paguar asaj një haraç modest, që llogaritej gjysëm reali për çdo shtëpi. Pak më vonë, më 1710, Camillo Contarini do të shkruante për Himarjotët, se ata "detyroheshin t'i japin Portës ndonjë detyrim modest si shenjë e njohjes së pushtetit të saj, sepse vetëm në këtë mënyrë mund të hyjnë e të dalin në vendet turke, ku furnizohen me ushqime dhe produkte të tjera të nevojshme, që mungojnë në vendin e tyre të varfër"
Banorët e Himarës përcaktohen nga të huajt si Shqiptarë dhe vetëpërcaktohen ata vetë si të tillë në letërkëmbimet e tyre me sovranët e Evropës dhe me papët e Romës. Për të komunikuar me Himarjotët, murgjve bazilianë të ardhur aty nga Italia në shek. XVI-XVIII u kërkohej të mësonin gjuhën shqipe, ndërkohë që në veprimtarinë e tyre bënte pjesë edhe hapja e shkollave shqipe dhe botimi në shqip i librave të liturgjisë. Më 1642, misionari Neofit Rodind kërkoi të lirohej nga detyra e tij në Himarë dhe të zëvendësohej nga një i ri, Diegua që ishte nxënës i Kolegjit të Shën Athanasit. Rodind e mbështeste kërkesën e tij në faktin se ai vetë "nuk e njihte gjuhën shqipe" (io non so la lingua Albanese) ndërsa Diegua në fjalë, përveç aftësive të tjera, zotëronte edhe gjuhën (perche possede anco la lingua).
Raste të shumtë, që do i citojmë në kapitujt përkatës gjatë shtjellimit të këtij punimi, çimentojnë identitetin shqiptar të banorëve të Himarës proprie dicta. Në këtë drejtim dëshmon edhe antroponimia e kësaj zone, e cila do të evidentohet gjatë shtjellimit të këtij punimi. Këtu, sa për ilustrim, po riprodhojmë një listë të pleqve të fshatrave të ndryshme të Himarës, të cilët nënshkruajnë një letër të vitit 1616 për Mbretin e Spanjës, letër që dorëzohet nga prifti Joan Klosi nga Lukova (Gioan Clossi dal casal Lucovi) dhe nga Dhimitër Basta nga Nivica (Dimitri Basta de Niviza). Letra, e cila dëshmon dëshirën e atyre banorëve për t'u ndarë një herë e mirë nga Turqit, që "u kishin ngrënë mishin e tani po u hanin edhe kockat" (quali ne hanno mangiato la came et al presente insino all'osa), si dhe vendimin e tyre për t'u vënë nën mbrojtjen e Mbretit të Spanjës (voleno suggettarse al detto Re di Spagna). Nënshkruesit e letrës janë: nga Shën Vasili: Duca Menguli, Nicold di Paulo Conto de Nicold. Nga Lukova: Duca de Nicolo, Stamati Recchi, Nicolo de Dima, Gioca Bitri Gini. Nga Buneci: Suba Gini, Gioca Menculi Cesari. Nga Sasaj: Suba Gica, Giorgio de Gica. Nga Piqerasi: Nica Groneca, Supan Nicoli, Duca Siri, Subba Bitri, Nguma Chiurchi, Thoma Clossi. Emrave të mëposhtëm nuk u tregohet fshati, por disa nga mbiemrat i përgjigjen më së shumti fshatit Vuno: Chiur Ggini, Becci Ggini, Mea Lazari, Ggica Martiri, Prete Casnedi, Prat Ggini, Suba Conti, Nica Ggin Sguri, Cola Menguli, Prete Nica, Paulo Pristi, Gioan Despot.
Edhe antroponimia e fshatrave të asaj treve, ashtu si na përcillet nga regjistrat osmanë të viteve 1551 dhe 1583, na zbulon emra e mbiemra të banorëve të atyre fshatrave, që janë tipikë shqiptarë dhe që i uniformon ata me banorët e gjithë viseve përreth të Sanxhakut të Delvinës. Kështu, në antroponiminë e fshatit Himarë mbizotërojnë emra si: Gjon, Dedë, Progon (Progër), Lekë, Meksh, Dhimo, Kolë, Gjin, Zhupe, Todër, Vlash, Lalë, Belush, Nikë, Marin, Laskë, Muzhak, Palush, Mëhill, Kond, Belsh, Mingul, Gjinpjetri, Martin etj. Pak a shumë këto emra gjenden edhe në fshatin tjetër të madh të Himarës, Dhërmi, ku në regjistrin e vitit 1583 bie në sy edhe përmendja e familjes së njohur të Bixhilëve. Të tillë emra tipikë shqiptarë mbizotërojnë ndjeshëm edhe në fshatrat e tjera të Bregut: Vuno, Piqeras, Shën Vasil, Nivicë, Lukovë, Pilur, Borsh, Qeparo, Hundecovë. Iliasi nuk përmendet në këta defterë, edhe pse emri i tij shfaqet në relacionet e të dërguarve spanjollë të së njëjtës periudhë, si dhe në letrat e vetë Himarjotëve për Papën e Romës e për monarkët spanjollë. Eventualisht, konsiderohej një lagje e Vunoit. Ajo çka vlen një koment të veçantë është rasti i Palasës. Ky fshat, në të dy defterët e sipërpërmendur paraqitet si një fshat i madh, më i madh se vetë Dhërmiu, përkatësisht me 128 familje në 1551 dhe 95 familje më 1583, kundrejt 44 e 50 familjeve që kishte Dhërmiu në ato dy regjistrime. Bën përshtypje gjithashtu edhe antroponimia e këtij fshati, e cila nuk është plotësisht e ngjashme me atë të Dhërmiut, Himarës, Vunoit dhe fshatrave të tjera të Himarës. Krahas emrave të tipologjisë shqiptare, si Gjon, Reçi, Todër, Nikë, Menksha, Lekë, Dedë, Gjin, Zhupë, Gjikë, Gjokë, gjejmë edhe shumë emra, të cilët janë të papërcaktueshëm nga pikëpamja e kombësisë, si Jani, Jorgji, Paskal, Stamul, Nikolla, Stamat, Agrafa, Dhimitër etj.
Por atë kohë edhe Himara e Dhërmiu paraqiten me një popullsi të shtuar ndjeshëm. Nëse Defteri i Sanxhakut Arvanit i vitit 1432 regjistron 117 shtëpi në Himarë, Defterët e Sanxhakut të Delvinës të viteve 1551 dhe 1583, i japin Himarës përkatësisht 202 dhe 130 shtëpi. Vetë Himarjotët, në letrën e tyre për Markezin e Atripaldës, 14 gusht 1532, pohonin se Himara kishte 300 shtëpi. Numri duhet të jetë i saktë, pasi përkon me atë që jep edhe Saetta më 1566. Ndërkohë, duket tërësisht i pasaktë numri prej 3000 banorësh që i atribuon Himarës misionari Simon Laskari në vitin 1661, apo edhe ai i 860 banorëve për fshatin tjetër Dhërmi. Në vitin 1583, Himara kishte 130 shtëpi dhe Dhërmiu 50 të tilla. Më 1614, Aleksandër Musella dëshmonte se në Himarë kishte 400 banorë, dhe nëse marrim një mesatare prej 4 banorësh për çdo shtëpi, përfundojmë përafërsisht tek i njëjti numër prej 100 shtëpish ku rrahin pak a shumë të gjitha burimet. Asgjë, pra, nuk e justifikon rritjen eksponenciale, që nënkuptojnë të dhënat e Laskarit, aq më shumë në një periudhë trazirash, siç ishte edhe për Shqipërinë e veçanërisht për Himarën ajo e Luftës së Kretës (1645-1669).
Ndërkohë, i duhet kushtuar vëmendja e duhur një problemi tjetër, përndryshe të shumëdebatuar në literaturën historike, atij të përkatësisë etnike të banorëve të krahinës së Himarës, të cilin sapo e cekëm. Në faqet e këtij punimi do ndeshen citime dokumentash të pafund, ku Himarjotët, si individë apo si komunitet, përcaktohen nga bashkëkohësit e huaj të shek. XV-XVIII si "Shqiptarë". Dhe si të tillë, si "Shqiptarë", vetëpërcaktohen edhe vetë individë apo komunitete Himarjote sa herë që prezantoheshin tek të huajt. Nuk është pa domethënie gjithashtu fakti, që si kartvizitë e Himarjotëve për t'u prezantuar tek Papa katolik i Romës, tek Perandori protestant i Gjermanisë apo tek Caresha ortodokse e Rusisë, ishte pikërisht Gjergj Kastrioti Skënderbeu, heroi i mirënjohur i gjithë shqiptarëve, të cilit ata i referoheshin si "mbret i tyre" (noster Rex).
Megjithatë, nuk mund të anashkalohet pohimi i bërë më 1614 nga Aleksandër Musela, vikar i Patrikut Athanas të Ohrit, sipas të cilit "kështjella e Himarës banohej nga grekë e shqiptarë të krishterë, rreth 400 banorë". Këtu i hapet vend debatit të përhershëm mbi karakterin etnik të tre fshatrave, Himarës Palasës e Dhërmiut, ku krahas shqipes flitet edhe greqishtja. Edhe pse përgjithësisht thuhej, siç bën një udhëtar në shek. XVI, se Himarjotët flisnin gjuhën shqipe (z Chimeriotti parlano Albanesë), duket se greqishtja është folur në grupe të caktuara Himarjote, dhe kjo jo vetëm në epokën moderne, kur regjistrohet një veprim intensiv i faktorëve eksogjenë, si kisha e shkolla greke dhe, pas vitit 1821, edhe një veprim i programuar i shtetit grek. Në fakt, është folur për një emigracion nga Mani në drejtim të Himarës: fakti që greqishtja e saj dhe e fshatrave fqinje të Palasës e Dhërmiut nuk ka lidhje me idiomat e tjera veriore të greqishtes, mund ta mbështesë tezën mbi ardhjen e elementëve greqishtfolës nga Mani. Në fakt, lidhjet e Himarjotëve me Peloponezin e në veçanti me qendrat bregdetare të Koronit e Modonit dëshmohen qysh nga fundi i shek. XIV.
Vendosja e kolonive ushtarake shqiptare krijoi një tjetër nyje lidhjeje të Himarës, nga vinin shumë prej stratiotëve të rekrutuar nga Venediku, me këto zotërime veneciane të Peloponezit. Pas pushtimit të tyre nga Turqit, mjaft prej tyre kërkuan të kthehen në vendin e origjinës. Në fakt, një kronikë nga ishulli i Qefalonisë e vitit 1637 bën fjalë për disa krerë stratiotë me origjinë nga Himara, që kishin shërbyer në zotërimet veneciane të Peloponezit, të cilët u rikthyen në Himarë pas pushtimit të Koronit nga Turqit, më 1532. Në faqet e këtij studimi kemi sjellë edhe në raste të ndryshme rikthimesh të tilla nga Peloponezi apo nga zotërime të tjera veneciane, si Korfuzi. Këta elementë të rikthyer, që i kishin shërbyer Republikës në zotërimet e saj greke, nga Eubea, Qipro, Kreta, në Peloponez, Qefaloni, Zaçint e Korfuz, përfaqësonin një kolant për lidhjet e Himarjotëve me Venedikun, të cilat dëshmohen gjithnjë të forta. Pas paqes që Venediku nënshkroi me Osmanët më 1479, mjaft krerë shqiptarë të Peloponezit, që nuk e pranuan paqen në fjalë, u vunë në shërbim të Spanjollëve të Napolit. Pati edhe prej tyre, si p.sh. kapiteni i shquar Krokodil Klada, që u rikthyen në Himarë dhe vazhduan të kultivojnë lidhjet me Mbretërinë e Napolit. Dokumentacioni i shek. XVI-XVII provon se, shumë nga stratiotët shqiptarë që kishin shërbyer për Republikën e Venedikut në zotërimet e tij të shumta në Greqi e në ishuj, ishin përfshirë atë kohë në një proces të pakthyeshëm helenizimi. Nuk duket e pamundur, që këta dhe të tjerë të rikthyer pas dhjetëvjeçarësh të tërë shërbimi në vendet greqishtfolëse, përfshirë edhe Korfuzin e afërt, e pra, pak a shumë të helenizuar, mund të kenë ndihmuar në përhapjen e gjuhës greke në Himarë e në fshatrat e tjera, Palasë e Dhërmi, ku greqishtja dëshmohet që në atë kohë si gjuhë e folur, krahas shqipes. Megjithatë, nëse ndonjë burim i huaj, shumë i rrallë për hir të së vërtetës, i quan përciptazi si "Grekë" banorët e atyre tre fshatrave të Himarës, më e pakta që mund të thuhet duke pasur parasysh historitë e përziera "shqiptaro-greke" të elementëve të tillë, është që këta "Grekë" të Himarës, Dhërmiut e Palasës, nuk mund të klasifikohen aspak si "Graeci proprie dicti". Ndërkaq duhet precizuar se ata ishin biling, flisnin shqip po aq sa flisnin greqisht. Edhe misionari i fundit bazilian në Himarë, Giuseppe Schird, shkruante aty nga viti 1730 se nga 15 fshatrat e bregdetit Himarjot, vetëm tre ishin grekë nga përbërja etnike, 12 të tjerët ishin shqiptarë. Këto të fundit, thotë ai, nuk e njohin fare gjuhën greke, kurse tre të parët bashkë me gjuhën greke përdorin normalisht edhe gjuhën shqipe. Udhëtarët e huaj konstatonin se shqipja ishte gjuha e cila flitej nga të gjithë në krejt provincën e Himarës {per la lingua Albanese, con la quale comunemente si parla in tutta la provincia). Këtë e konfirmojnë edhe vetë Himarjotët në letrën që i dërgonin më 1759 careshës ruse Elizabeta Petrovna, ku deklaronin se gjuha e tyre ishte shqipja, pavarësisht se kishte ndër ta që flisnin edhe greqishten e madje edhe italishten, si gjuhë tregtie e gjuhë kulture.
Që shqipja ishte gjuha me të cilën mund të komunikoje me të gjithë banorët e asaj treve, këtë e tregonte fakti që Filoteo Zassi, një arbëresh që zëvendësoi Nilo Catalanon në krye të misionit, meshonte në shqip edhe në fshatrat e Himarës, Dhërmiut e Palasës.
Burimet e shumta të cituara në këtë studim konfirmojnë, në nivel individual apo kolektiv, se banorët e Himarës ishin shqiptarë për nga gjuha e origjina. Mes dëshmive të shumta që do të shpalosen dora-dorës në faqet e këtij studimi, po veçojmë këtu shembullin e ofruar nga raporti i muajit qershor 1644 i një marinari Dalmatin, pra i familjarizuar me gjuhën shqipe, në të cilin ai flet për takimin që kishte pasur me dy banorë të atyre anëve. Njëri prej tyre ishte Drago Minxhili nga Dhërmiu, të cilin Dalmatini e përcakton në mënyrë strikte si "Shqiptar për nga gjuha" (un Albanese per la lingua). Shokun e Minxhilit marinari nuk e jep me emër, por e prezanton thjesht si "një tjetër Shqiptar nga Himara" (un'altro Albanese dalla Cimara).
Ndonjë pohim, gjithashtu i rrallë, që flet për "Grekët" e Himarës, ashtu siç flet për "Turqit" e Arbërit, duhet kuptuar në konotacionin e tij fetar, e jo etnik, siç e kemi shpjeguar në kapitullin përkatës të këtij libri.
Gjithsesi, raportin e këtyre fshatrave me gjuhën greke përpara se të fillonte rivendikimi i organizuar i Himarës nga shteti grek, e shpjegojnë vetë Himarjotët në letrën e tyre të vitit 1759 për careshën e Rusisë, Elizabeta Petrovna: "Besimi ynë është ortodoks; ne na drejton njëpeshkop dhe kishtarisht jemi nën Patrikun e Konstandinopojës. Flasim gjuhën shqipe, ashtu si në Arbërinfqinj e në Bosnjë. Por në vende të ndryshme, njerëzit e mësuar flasin greqisht e familjet më të shquara përdorin edhe italishten për shkak të oficerëve të shumtë që shërbejnë në shtetet e huaja dhe të djemve të rinj që dërgohen në seminaret e Padovës e të Napolit". Kur Proveditor-Kapiteni i Korfuzit, Vincenzo Grimani, deshi të rekrutonte tre kompani me 300 ushtarë Himarjotë, më 1616, ai dërgoi aty për këtë punë kapitenin Giovanni Battista Gonema, një stratiot shqiptar i helenizuar nga Korfuzi, sepse ky "zotëronte gjuhën greke që kuptohej mirë nga Shqiptarët e atyshëm dhe sepse i njihte mirë zakonet e tyre" Pra, Himarjotët që do takonte Gonema, dhe që padyshim ishin krerët dhe klerikët e vendit, cilësohen shprehimisht si Shqiptarë, por që e kuptonin mirë edhe gjuhën greke. Madje në një vend të hapur ndaj detit dhe Perëndimit, greqishtja nuk ishte e vetmja gjuhë e huaj që më të shquarit e Himarjotëve njihnin. Ishte edhe italishtja, siç e pohojnë ata vetë në letrën për careshën Elizabeta Petrovna, më 1759. Tek ta ekzistonte një kult i vërtetë i gjuhëve të huaja dhe jo më kot, në letrën e mësipërme për Careshën, Himarjotët e konsiderojnë të rëndësishme të nënvizojnë se kishin vendosur të dërgojnë tek ajo si përfaqësues të tyre prurësin e letrës, kapitenin Pano Spiro Bixhili, "pasi ai ishte prej një dere të madhe e të pasur dhe dinte të fliste gjuhë të huaja".
Ndërkohë duhet shtuar, se shumë nga letrat që bashkësitë e fshatrave të Himarës, Çamërisë e Labërisë i kanë dërguar mes shek. XVI-XVIII sovranëve të Spanjës, Napolit, Venedikut etj., janë shkruar në gjuhën greke. Ishte gjuha që njihnin klerikët e vendit, të cilët, siç dihet, bënin dhe rolin e shkruesit e të ambasadorit duke përfaqësuar komunitetet e tyre në marrëdhëniet me botën e jashtme. Kështu, më mars 1501 mësohet se "qeveritarët e Korfuzit kishin marrë letra në greqisht nga Himara". Kuptohet që shkruesit e letrave në fjalë nuk ishin "pleqtë e Himarës", që shfaqen vazhdimisht si institucioni drejtues i vendit, por klerikët e Himarës, që qëllonte të ishin edhe grekë dhe që, gjithsesi, ishin në gjendje të shkruanin vetëm ose kryesisht greqisht. Për territoret e ish-perandorisë bizantine, gjuha greke ishte një lloj lingua franca. Vetë Sulltanët osmanë, pasi hynë në Konstandinopojë e deri në shek. XVI komunikonin në greqisht me Venedikun e me fuqitë e tjera të krishtera dhe për këtë shfrytëzonin shkruesit e krishterë që gjetën në atë qytet, dhe që i përkisnin komunitetit greqishtfolës të organizuar përreth Patrikanës. Kështu, letra e 25 janarit 1479 e Mehmedit II për Dogjën e Venedikut, që konfirmon paqen e arritur pas marrjes së Shkodrës atë vit, është e shkruar në greqisht. Por klerikët e Himarës, që siç thamë bënin edhe punën e sekretarëve dhe atë të të dërguarve diplomatikë, qëllonte të ishin edhe banorë të Himarës. Në këto raste, greqishtja e tyre ishte shumë larg së qëni një greqishte korrekte. Kështu, më 20 prill 1692, sekretari Giuseppe lannucci njoftonte Mëkëmbësin e Napolit se një prift ortodoks shqiptar, papa Kora (papas Coras, greco-albanese) i kishte dorëzuar atij një letër në greqisht të Himarjotëve, të cilën ai kishte vuajtur shumë ta përkthente në italisht, pasi "ishte shkruar si nga një jo-grek". Në fakt, shprehja origjinale e lannuccit është “barbaramente scritta", që ne e përkthejmë "e shkruar nga jo-grek", pasi në kuptimin klasik fjala "barbar" tregonte të huajin, d.m.th. jo-grekun. Duhet thënë, se mendimi i sekretarit lannucci ishte shprehur thuajse fjalë për fjalë gati dy shekuj më parë, në vitin 1500, nga një autor i kohës, i cili shkruante se "banorët e Himarës janë Ilirë, që sot quhen Arbërorë, megjithëse përdorin diçka edhe gjuhën greke, por e përdorin atë si jo-grekë" (Accole eius Illyrii, quos nunc Albanenses noncupant, quamvis greca quoque lingua, perbarbare tamen, utantur).
Kështu, bashkëkohësit e konstatonin faktin se Himarjotët e njihnin, krahas shqipes, edhe gjuhën greke. Ata vinin gjithashtu në dukje, se greqishtja e tyre linte shumë për të dëshiruar, ashtu siç ndodh përgjithësisht tek njerëzit e pashkolluar, kur ata flasin ose shkruajnë një gjuhë që nuk është gjuha e nënës.
Por, nga ana e tyre, kanceleritë e Venedikut e të Napolit nënvizonin vazhdimisht se në kontaktet me Himarjotët e me banorët e Bregut në përgjithësi, ishte e domosdoshme gjuha shqipe. Më 1583, Nicold Suriano, Proveditor i Flotës veneciane me bazë në Korfuz, rekomandonte që në luftë kundër piratëve të Himarës që sulmonin e plaçkisnin brigjet e ishullit, të angazhohej kapiteni Gjergj Deda, i cili ishte trim dhe i vendosur dhe, mbi të gjitha, kishte edhe avantazhin që zotëronte gjuhën shqipe. Gjithashtu, kur më 10 dhjetor 1690, shqiptari me emrin Osman Strio nga Radhima (Osmen Strio Albanese della villa Aradima) u thirr të dëshmonte përpara komandantëve venecianë, që atë kohë kishin pushtuar Vlorën, rolin e përkthyesit të gjuhës shqipe e bëri kaporali Himarjot Gjergj Dhima i kompanisë së drejtuar nga Kapiten Spirua. Po ashtu vlen të sillet edhe rasti i misionarit bazilian Rodind, i cili duke pranuar se nuk e njihte gjuhën shqipe (io non so la lingua Albanese), kërkon të zëvendësohet në Himarë nga një i ri, Diego që ishte nxënës i Kolegjit grek dhe që zotëronte edhe gjuhën e vendit (perche possede anco la lingua).
Shembuj të tjerë mbi gjuhën dhe kombësinë e Himarjotëve do të citohen gjerësisht gjatë shtjellimit të këtij studimi. Por këtu, duke iu kthyer edhe njëherë çështjes së përdorimit të gjuhëve të tjera në komunikimin me të huajt, mbetet të shtojmë se jo vetëm klerikët ortodoksë që e kishin greqishten gjuhën e punës e të kulturës, por edhe persona laikë shqiptarë përdornin greqishten si gjuhë komunikimi. Madje edhe dinjitarë myslimanë shqiptarë në Shqipërinë e Poshtme, shumë kohë përpara Ali Pashë Tepelenës, përdornin pikërisht greqishten në letërkëmbimin e tyre.
Megjithatë, dokumente veneciane të shek. XVI-XVIII provojnë se ishin të shumtë Himarjotët që në letërkëmbimin e tyre përdornin jo gjuhën greke, por atë italiane: "Himarjotët" shkruante më 11 qershor 1628 qeveritari venedikas i Korfuzit, "e zotërojnë shumë mirë italishten vulgare" (la lingua franca). Nga ana e vet, një burim i fundit të shek. XVI, ndërsa bën një krahasim midis popujve luftarakë të Uskokëve dhe të Himarjotëve, e gjen me vend të nënvizojë diferencat e tyre në dy elementë themelorë, sipas tij, në atë të gjuhës e të besimit: "Uskokët flasin gjuhën sllave, Himarjotët flasin gjuhën shqipe, të parët jetojnë si katolikë, të dytët si ortodoksë".
Në të gjithë vijën bregdetare nga Vlora deri në Borsh, vargëzoheshin një sërë skelash të vogla që përdoreshin sipas rastit nga anije tregtare, nga kontrabandistë e piratë dhe, në momente konfrontimi ushtarak, edhe nga skuadra të vogla të flotës osmane dhe asaj veneciane. Kështu, në shkurt 1557, në një kohë kur Sulltani kishte shpallur ndalimin e eksporteve të drithit nga portet shqiptare, vojvoda i Vlorës, Messiti, bashkë me pronarin e një anijeje, Vasil Valin, e kishte kthyer Radhimën në një bazë për eksportin klandestin të drithit, ndoshta duke vepruar në padijeni të kreut të tij, Sanxhakbeut të Vlorës. Pak më tej, në bregdetin e Karaburunit që shihte nga ana e Vlorës, porti i lashtë i Orikumit merrte rëndësi në kohën e fushatave të mëdha ushtarake osmane kundër popullsive kryengritëse të Labërisë e Himarës. Përndryshe, i ekspozuar ndaj anijeve osmane me bazë në Vlorë, ndaj popullsive luftarake të Dukatit në shpinë të tij si dhe ndaj sulmeve të flotës veneciane apo të anijeve pirate, porti i Orikumit konsiderohej një port i pasigurt. Në këtë krah vazhdonte të përdorej nga anijet tregtare Porto Raguseo, ndërsa gjatë luftimeve të vitit 1690-1691 del në skenë për herë të parë limani i vogël i quajtur Vroglia, 16 milje larg Vlorës, në të cilin nuk mund të ankoroheshin më shumë se 4 anije. Në fakt, ky liman i vogël, përmendet që në vitin 1277 në librin e statuteve doganore të Raguzës, ku flitet për një udhëtim nga Brollia deri në lumin e Lezhës (a Brollia usque ad flumen Lesii). Sot, në krahun e Dhërmiut ekziston një gji i vogël, që vendasit e quajnë Dhrolë. Por këtu jemi shumë larg largësisë prej 16 miljeve, që Venecianët i jepnin Vroljes nga Vlora, ndodhemi gjithashtu në faqen tjetër të Karaburunit, ndërkohë që Vrolja për të cilën bëhet fjalë shihte nga ana e Gjirit të Vlorës.
Limani më i rëndësishëm i Porto Palermos, në Himarë, i kaloi Turqve bashkë me Himarën, me Sopotin e Strobilin me paqen e vitit 1479 dhe iu dorëzua të dërguarve të Sulltan Mehmetit II nga bajliu venecian i Korfuzit, Lorenzo da Lecce, në vitin 1480. Por, duke qenë se Himara qëndroi vazhdimisht si një zonë e lirë, Porto Palermo përdorej më së shumti nga vetë lundërtarët Himarjotë, nga Venecianët dhe, në momentet e lidhjeve më të ngushta me Mbretërinë e Napolit, gjatë gjithë shek. XVI, në Porto Palermo zbarkonin anijet spanjolle, të cilat përgjatë atij shekulli sollën në ato brigje emisarë të ndryshëm, fumizime me armë e në ndonjë rast edhe ushtarë. Siç u theksua më sipër, pas kryengritjes së dështuar antiosmane të vitit 1596, të udhëhequr nga patriku Athanas i Ohrit, në vitin 1602, një përfaqësi e pleqve të Himarës u paraqit tek Kedir Beu, kreu i Sanxhakut të Delvinës, të cilit i deklaroi se Himarjotët ishin gati të njihnin autoritetin e Portës. Kedir Beu ishte i biri i Piri Beut, një personazh i mirënjohur i kohës. Në shënjë të nënshtrimit të tyre, Himarjotët pranonin t'i dërgonin Portës 40 djem të tyre për t'u bërë myslimanë e për t'i shërbyer asaj. Në këmbim, përfaqësuesit e Himarjotëve kërkuan nga Sanxhakbeu që të angazhohej për fortifikimin e Himarës.
Marrëveshja, siç thuhet në raportet e Venecianëve që i ndiqnin me kujdes këto zhvillime, u arrit. Himarjotët i ishin përmbajtur angazhimit të tyre duke dërguar në Konstandinopojë 40 djem, që ndërkohë ishin bërë myslimanë (essendosi fin'hora fatti Turchi 40 giovani della Cimara). Nga ana e vet, Sanxhakbeu kishte bërë rikonjicionin e vendit. Por, ndryshe nga ç'ishte dëshira e Himarjotëve, ai vendosi ta ngrejë fortesën në Porto Palermo, në mënyrë që porti i atyshëm të bëhej i aftë dhe i sigurt për të pritur anije e galera. Kështu, pra, Turqit e shfrytëzuan afrimin e Himarjotëve jo për të kënaqur kërkesën e tyre për të rindërtuar kështjellën mbi Himarë, por për të realizuar projektin osman, që parashikonte ngritjen e një baze të fortë e të fortifikuar detare në afërsi të Himarës, nga ku mund të mbanin nën kontroll atë fashë detare e tokësore problematike për pushtetin osman. Dimë, se në rastin konkret Sanxhakbeu i Delvinës nuk i shkoi deri në fund projektit të fortifikimit të Porto Palermos. Përpara Himarjotëve ai u justifikua se pavarësisht vullnetit të tij dhe të eprorëve në Konstandinopojë, projekti kishte ngelur në vend për shkak të ndërhyrjes së Bajliut venecian, i cili kishte arritur ta pezullonte zbatimin e tij. Megjithatë, në rast se Himarjotët do t'i jepnin Sanxhakbeut 2 mijë xekinë ari që do i përcilleshin si peshqesh Vezirit të Madh, ai do mund të nxirrte prej tij lejen për fillimin e punimeve. Më 1603 ende nuk kishte ndonjë lëvizje në këtë drejtim, dhe autoritetet e Korfuzit vazhdonin ta ndiqnin me vëmendje situatën.
Që ndërhyrja e Bajliut venecian tek autoritetet e larta osmane për ndalimin e punimeve në Porto Palermo pati sukses, kjo do të thoshte se Porta ose nuk e shihte të leverdisshme ndërtimin e fortesës në Porto Palermo, ose nuk e konsideronte të mundur mbrojtjen e saj, në kushtet kur ai territor i ngushtë ishte i rrethuar nga toka e nga deti nga Himarjotët, Spanjollët e nga Venecianët, armiq potencialë të Turqve. Por ka të ngjarë, që kundrejt planeve osmane për fortifikimin e Porto Palermos, Venecianët dhe Bajliu i tyre në Konstandinopojë të kenë shfrytëzuar ndonjë nen të traktateve të paqes mes Venedikut e Portës, që pas çdo gjase e shpallte Porto Palermon dhe pika të tjera të bregdetit jonian, si zonë e demilitarizuar. Kujtojmë këtu, se mirë apo keq, Porta e Lartë i respektoi traktatet me Republikën e Venedikut. Këtë e provon edhe një episod i njëqind vjetëve më parë, viti 1502, kur Mustafa Beu, atë kohë Sanxhakbej i Vlorës, mori urdhër nga Sulltani që të rimerrte ishullin e Leukadës, të pushtuar më 1479 nga Sanxhakbeu i atëhershëm i Vlorës, Ahmet Gedik Pasha dhe të rrëmbyer përsëri nga Venecianët gjatë Luftës Veneto-Turke të viteve 1499-1503. Gjatë marshimit për në sterenë përballë Leukadës, Mustafa Beu u ndal afër Butrintit venecian dhe për një çast vendosi ta sulmojë dhe ta pushtojë atë. Por, u detyrua të heqë dorë nga kjo ndërmarrje, për të cilën nuk kishte marrë autorizim nga qendra.
Gjithsesi, kështjella e Porto Palermos që shihet sot mbi gadishu- llin e vogël, që ndodhet vetëm 30 m. larg bregut të detit, me formën e një trekëndëshi dhe me muret e përforcuara në çdo kënd me kulla të fuqishme pesëkëndëshe, nuk ka lidhje me historinë e mësipërme. Ajo, siç e thotë edhe mbishkrimi që kohë më parë mund të shihej mbi portën e hyrjes, është ndërtuar nga Ali Pashë Tepelena në vitin 1804, me ndihmën e inxhinerëve ushtarakë francezë.
Por, mund të hamendësohet, se kësaj kështjelle i ka paraekzi- stuar, qoftë edhe në një formë embrionale, ndonjë konstruksion i ngjashëm. Siç dihet, kështjella fqinje e Sopotit, u rindërtua nga Turqit aty nga mesi i shek. XVI. Mund të mendohet se edhe porti i Porto Palermos u fortifikua në një moment kulmor pushteti të Turqve mbi Himarën, siç ishte periudha pas Luftës së Kandias (1669).
Sopoti është një lokalitet i përmendur shpesh në varësi të kështjellës së fuqishme me të njëjtin emër në hyrje të grykës së përshkuar nga rruga që lidh fshatin e sotëm Borsh me Kuçin. Kronisti venecian Antonio Longo e përshkruan Sopotin si një kështjellë "e vendosur mbi një lartësi që mbisundon territorin, e rrethuar nga male të tjera, ku ishte e vështirë t'i ngjiteshe dhe që nga ana e Gorbinit vështron mbi një fushë që shtrihet tre milje përgjatë bregut.
Në fillim të shek. XIII, Sopoti ishte një arkondi në varësi të themës së Vagenetisë. Në vitin 1258, kështjella e Sopotit iu dha në pajë mbretit të Sicilisë, Manfredit Hohenshtaufen, pas martesës së tij me vajzën e despotit të Artës, Mihal II Engjëlli. Më 1279, kështjella iu dorëzua pasardhësit të Manfredit, Karlit I Anzhu, nga despoti Niqifori I. Gjatë kryengritjeve të mëdha antibizantine të Shqipërisë së Poshtme, në vitin 1335-1336, kështjella e Sopotit qëndroi në krah të Perandorit Androniku III Paleolog. Regjistrimi i parë osman i vitit 1432 e shënon Sopotin me 60 shtëpi si qendër të nahijes me të njëjtin emër, ku përfshihej edhe fshati Borsh. Përveç kështjellës dhe fshatit, burimet përmendin edhe një port me emrin Sopot. Më 15 prill 1454, këtu, në portin e Sopotit (in portu Sopoto), piratët vendas dëmtuan një anije veneciane dhe, në këmbim, Senati urdhëroi sekuestrimin e mallrave e të personave nga Sopoti, Himara e Igumenica, që ishin nën juridiksionin e Sanxhakut shqiptar me qendër Gjirokastrën. Porti (sigurisht, një liman i vogël) ndodhej me siguri aty ku sot ndodhet plazhi i Borshit. Sipër në kodër, ashtu si sot edhe atëherë ngrihej fshati Borsh. Emri i tij shfaqet në format Orescia, Oressa. Forma Borsh flet për një kontraktim të kompozitës "mbi Oresh-Mboresh-Borsh", që gjen tipe të ngjashme fjalëformimi në toponimet Mborje, Mbrostar, Mbuzat, Nartë (=në Arte), Nenshat (=nën fshat), etj. Më 1456, në Sopot zbarkuan trupa katalane të Mbretit të Napolit, Alfonsi V, për t'u përdorur kundër Turqve. Më 1479-1480, Borshi u bë objekt pretendimi midis Venecianëve dhe Portës. Por ekspedita e atij viti e Sanxhakbeut të Vlorës, Ahmet Gedik Pashës, e zgjidhi çështjen në favor të Turqve. Megjithatë, në vitin 1488 banorët shqiptarë të Borshit u ngritën kundër pushtetit osman, por kështjella vazhdoi të mbahej nga garnizoni turk. Borshi, me kështjellën e Sopotit, u bë bazë e pushtetit osman në trevën e Himarës e të Labërisë dhe sipas F. Babinger, aty e kishte selinë myteselimi i Himarës. Megjithëse regjistrimet osmane të viteve 1551 e 1583 e tregojnë fshatin Borsh si një fshat tërësisht të krishterë, banorët e tij qëndronin luajalë ndaj pushtetit osman dhe ishin një mbështetje për gamizonin osman të kështjellës së afërt të Sopotit, dizdari i të cilit ishte më 1551 timariot i Borshit. Në këtë drejtim, rasti i Borshit kujton atë të Margëlliçit, Nivicës së Kurveleshit, të fshatit shqiptar të krishterë Agia, mbi qytetin e Pargës dhe të fshatit Turkopaluko (Stokoroni), në Frar, të cilët në shek. XVI shfaqen si baza të pushtetit osman në krahinat përkatëse, edhe pse kishin popullsi të krishterë.
Fshati i Borshit ishte i njohur për mullinjtë e blojës, që ishin ndërtuar në pjerësinë e përroit të Borshit, përpara se ai të qetësohej në ultësirën e plazhit. Në vitin 1571, mu në këtë vend, një kompani veneciane e desantuar nga deti, u angazhua në luftime të ashpra me banorët e fshatit.
Mbi fshatin Borsh, në të majtë të rrugës që çon drejt Kuçit, ngrihej kështjella e vjetër e Sopotit. Kështjella ishte aty që nga kohët bizantine, por një rindërtim rrënjësor i saj u bë nga Turqit përpara vitit 1558. Një dokument venecian i atij viti na sqaron se kështjella e Sopotit, bashkë me atë të Margëlliçit, u ndërtuan nga Sanxhakbeu i Delvinës, Mahmud Bej Sgurolli. Por në vitin 1566, kështjella e Sopotit, pas asaj të Nivicës, u rrethua dhe u dogj nga rreth 5 mijë kryengritës shqiptarë të fshatrave përreth.
Kështjella e Sopotit jo vetëm që kontrollonte territorin përreth, por, siç ankoheshin Venecianët e Korfuzit, prej asaj "çerdheje grabitësish Turq e Shqiptarë, organizoheshin vazhdimisht edhe sulme kundër banorëve të Korfuzit". Siç shihet, Venecianët kishin arsye të fortë që në vitin 1571, me rastin e Luftës Veneto-Turke, të kërkonin ndihmën e Himarjotëve për të pushtuar kështjellën e Sopotit, e cila ishte e vetmja pengesë për rekuperimin e lirisë së tyre të humbur. Sipas tyre, "më përpara Shqiptarët nuk mund të ndërmerrnin aksione piraterie, sepse ndëshkoheshin sakaq nga flota veneciane, por qëkurse u ndërtua kështjella e Sopotit bashkë me atë të Margëlliçit, ata iu nënshtruan Turqve, morën zemër dhe bashkë me Turqit e këtyre dy kështjellave sulmonin e plaçkisnin anijet korfiote e veneciane". "Turqit" e përmendur këtu, ishin ushtarët e gamizoneve të atyre dy kështjellave, të cilët, me përjashtim të ndonjë oficeri Turk, ishin banorë të krishterë të fshatrave fqinje, luajalë të Portës.
Nivica (Niviza), quhet më 1566 nga emisari spanjoll Juan Saetta me emrin "Nivica e bregut" (Niviza dela marina) për ta dalluar nga Nivica e Arbër-Labërisë. Aso kohe, Nivica kishte 100 shtëpi e 150 luftëtarë. Nivica e bregut shfaqet ndonjëherë e bashkuar me një tjetër fshat fqinj, Bubar. Në fakt, për fshatin Nivicë-Bubar flitet në një dokument të Vatikanit të vitit 1579 dhe po ashtu në letrën e Himarjotëve për papën Gregori XIII, më 1581. Edhe një shekull më vonë, më 1661, mitropoliti Simon Laskari, kreu i misionit bazilian në Himarë, e përmend këtë fshat si "Nivicë-Bubar", por, meqë Nivica ishte fshat me kala, Laskari i shton emrit të saj edhe fjalën "polis": (Nivizzopoli Bubari). Sipas vlerësimeve të tij dorëlëshuara kur bëhet fjalë për numër banorësh, Nivica e Bregut, numuronte plot 3000 banorë, "që ishin në luftë të vazhdueshme me Turqit" (che sempre gueregiano contro il Turco).
Në perëndim të fshatit, në Kakome (Coccamia) ndodhej një manastir bazilian kushtuar Shën Mërisë. Ende më 1658, Nivica ishte një fshat i madh, i banuar nga shumë Shqiptarë (habitata da buon numero d'Albanesi). Atë kohë, Proveditor-Kapiteni i Korfuzit përpiqej t'i tërhiqte të gjithë niviciotët, bashkë me familje, të vendoseshin në Korfuz, në mënyrë që t'i përdorte ata për ripushtimin e Butrintit nga ana e Republikës së Shën Markut.
Nivica konsiderohej vend i Himarës (Nivica luoco della Cimara) dhe renditej ndër fshatrat e asaj treve që ofronte më shumë trupa të gatshme për fushatat e rekrutimit të Venecianëve apo të Spanjollëve të Napolit. Në vitin 1620 dy kapitenë shqiptarë nga Nivica (doi capi d'Albanesi), Dhimo Meksha e Hieronim Hingi, i ofronin Proveditor- Kapitenit të Korfuzit rekrutimin e 200-300 ushtarëve me kusht që çdo grupim me 90 ushtarë të kishte kapitenin dhe oficerët e vet. Si për të thënë, që shqetësimi kryesor ishte "punësimi" i komandantëve, d.m.th. i krerëve të fshatit, se sa ai i "ushtarëve", fshatarëve të zakonshëm të atij vendbanimi.
Më 1614, Nivica përshkruhet si një fshat me kala thuajse të rrënuar (ay un castillo dicho Neviza casi destruido).
Onchesmus i antikitetit, rishfaqet më 1191 nën emrin e ri të 40 Shenjtorëve (Sancti Quaranta), të huazuar nga kisha me të njëjtin emër. Atë kohë Saranda paraqitej si një qytet i shkretë. U pushtua nga Osmanët në vitin 1492, bashkë me pjesën më të madhe të bregdetit jonian. Më 1614, vikari i Patrikut të Ohrit, Aleksandër Musella, e përshkruan Sarandën si një port shumë të bukur, ku mund të ankoronte pa problem një flotë e madhe.
Më 1625, në një moment krize furnizimi me drith, autoritetet e Korfuzit i ndihmoi një kontratë për importimin e një mijë mode drithi, e lidhur me një "Turk" të Sarandës. Marrëveshja u konsiderua me shumë leverdi, edhe për faktin se gruri ishte i një cilësie mjaft të mirë. Afër Sarandës, në kepin e Demës ndodhej edhe një liman i vogël, i quajtur pikërisht limani i Demës. Limani i Demës shërbente si bazë për kontrabandistë e piratë. Më 1 prill të vitit 1557, një anije pirate turke me bazë në Demë, e komanduar nga rais Arapi, sulmoi 6 barka të Pargës dhe zuri tre prej tyre bashkë me katër marinarë parganjotë.
Defteri i Sanxhakut shqiptar 1431/1432 e paraqet Delvinën si fshat (kar\je-i Delvine) në nahijen e Vagenetisë me vetëm 60 shtëpi. Aty nga mesi i shek. XVI, Delvina u bë qendër e një sanxhaku të ri, i cili i shkëputi Sanxhakut të Vlorës nahijet e Parakalamit e të Kurveleshit, kurse nga Sanxhaku i Janinës mori nahijet e Ajdonatit (Paramithisë) e Mazrekut. Raporti i Saetta-s, tetor 1566 e përshkruan në këtë mënyrë Delvinën: "Në brendësi të tokës, vendi i quajtur Delvinë (Delvino) kishte një fortesë të kontrolluar nga Turqit dhe një varosh (borgo) me 300 familje të krishtera "greke e shqiptare" (300 fochi...de cristiani greci et albanesi). Jashtë qytetit banonin 500 familje të tjera, që të gjitha myslimane (et solo da fore sono da 500 case de turchi). Ndonjë dhjetëvjeçar më vonë, Defteri i Sanxhakut të Delvinës i vitit 1583 thotë se në kalanë e Delvinës kishte 40 myslimanë, kurse poshtë në qytet regjistroheshin 324 kryefamiljarë e beqarë të krishterë. Mes tyre ka emra të tillë, si Jani Muzhaqi, Gjikë Dhimo, Gjon Mekshe, Dod Gjoni, Gjon Kondi, që tashmë mund t'i konsiderojmë të tipologjisë karakteristike shqiptare. Por ka gjithashtu emra si: Stamo Dobro, Staso Dumle, Miçu Runo, Petko Boja, Jani Miluka, Menko Robo që na ngjajnë të tipologjisë vllahe348. Rreth dy shekuj më vonë, më 1614, Delvina përshkruhet si një kështjellë e pajisur me varosh. Në kështjellën lart mbi kodër vazhdonin të ndodheshin 40 ushtarë dhe vetëm 4 topa të lehtë, ndërsa varoshi poshtë saj kishte 500 banorë, prej të cilëve vetëm një e katërta ishin myslimanë.
Siç mësohet nga një burim i vitit 1553, Sanxhakbeu i Delvinës ia kishte besuar kontrollin dhe administrimin e skelave detare që shihnin nga Korfuzi vojvodës së Delvinës (Voivoda del Delvino, patron delle scalosie per mezo Corfu). Ndërkohë, në vitin 1558, vojvoda i Mazrekut ishte njëherësh edhe qehaja i Sanxhakbeut.
Përgjithësisht, në burimet latino-perëndimore, ernri i vendit del në formën Butintrd. Por në një rast ndeshim edhe formën shqipe Butrinto. Pozita strategjike dhe burimet e konsiderueshme natyrore, e bënin Butrintin një qendër të rëndësishme për Repu- blikën e Venedikut që e mori në dorëzim kështjellën e tij në vitin 1386. Venecianët e quanin kështjellën e Butrintit si "mburojë dhe sy të djathtë të Korfuzit". Përveç kështjellës mbi kodrën e Butrintit (akropol), ndërtuar në kohën e despotit të Artës, Mihal II Engjëlli, periudhës veneciane i përkasin edhe ndërtimi nga e para apo riforcimi i disa objekteve të tjera në zonën përreth. I tillë ishte, në veri, muri i Demës apo i quajturi Heksamil për analogji me Heksamilin e istmit të Korintit, i cili mbyllte kalimin drejt Butrintit në atë rrip toke që ndante atëherë dhe që ndan edhe sot ujërat e liqenit të Butrintit nga ato të detit Jon. Muri i Demës ekzistonte nga kohë më të hershme, por në vitin 1394 Venecianët vendosën ta rifortifikonin atë me ndihmën e sebastocratorit Gjon Zenebishi e të kontit Lanza, dy krerë shqiptarë të atyre anëve, të cilët ofruan muratorë dhe qereste për ngritjen e murit. Në prag të një konflikti të ri me Portën e Lartë, në dhjetor 1498, Bajli-Kapiteni i Korfuzit, Antonio Moro, kërkonte nga Senati të holla për fortifikimin e mureve dhe të fortesës së Butrintit. Në fakt, më 2 janar 1499, Bajliu vizitoi vetë fortesën e Butrintit dhe konstatoi se me të vërtetë fortesa ishte në gjendje të mjerueshme dhe me mure të rrëzuara (debilissimo di mure butade). Më 13 janar 1503, për shkak të shirave të rrëmbyeshëm cedoi edhe një pjesë e murit mbajtës, që ishte shumë i vjetër dhe i degraduar.
Me sa duket, punimet e fortifikimit kërkonin shpenzime të mëdha, pasi në tetor 1503, Proveditori i Flotës veneciane, pasi e inspektoi vendin, propozoi që Butrinti të kthehej në ishull duke hapur një kanal 120 hapa të gjatë në Ksamil, prej të cilave vetëm 50 hapa do hapeshin në terren shkëmbor, pjesa tjetër në tokë të butë. Për rrjedhojë, operacioni do të kushtonte pak, vetëm 2 mijë dukatë. Ky rikonfigurim i territorit, përveç kursimit të mjeteve financiare, do të zgjidhte edhe problemin gjithnjë më shqetësues të mungesës së ushtarëve për garnizonin e Butrintit. Siç nënvizon një raport i 29 gushtit 1500, autoritetet veneciane të Korfuzit e kishin të vështirë të gjenin ushtarë që të pranonin të shërbenin në gamizonin e Butrintit, pasi ky vend "ishte kthyer në një vorrezë për njerëzit për shkak të ajrit të keq" (per esse sepoltnra de homeni per il pessinio aiere).
Por, pikërisht në verën e vitit 1503 u nënshkrua një paqe e re midis Venedikut e Portës, dhe projekti i kthimit të Butrintit në ishull nëpërmjet hapjes së kanalit të Ksamilit, u la mënjanë. Në qershor të vitit 1517, Senati iu kthye projektit fillestar të riparimit të mureve dhe të kullave të kështjellës, duke parashikuar edhe një shpenzim shtesë për rritjen e pagës së rojeve me 6 dukatë në vit.
Në bregun verior të kanalit të Vivarit ngrihet edhe sot në gjendje shumë të mirë një kullë katërkëndëshe e ngritur pikërisht nga Venecianët pas vendosjes së tyre në Butrint, e cila kishte për detyrë të mbronte instalacionet e peshkimit dhe të pengonte depërtimin e anijeve nga deti për në liqenin e Butrintit. Kronisti korfiot A. Marmora thotë se pas betejës së Lepantos, më 1571, kështjella e Butrintit mbi kodër ishte rrënuar përfundimisht, dhe aty nuk u dërguan më ushtarë venecianë. Sipërmarrësi i peshkoreve të atyshme, fisniku korfiot Kristofor Kondokali përforcoi mbrojtjen e kullës së ndërtuar në bregun verior të Kanalit të Vivarit me qytetarë korfiotë të dëbuar nga ishulli. Gj. Karaiskaj mendon, gabimisht sipas nesh, se këtu bëhet fjalë për kullën veneciane të kështjellës trekëndëshe. Në fakt, flitet për kullën e vetmuar në veri të Kanalit. Kjo kullë ishte tashmë në këmbë në vitin 1585. Dokumenti përkatës, pasi pohon se kështjella e Butrintit, kështjella mbi kodër, atë kohë ishte braktisur tërësisht (deshabitato castello di Butrinto), shton se disa vite më parë, në hyrje të liqenit e në mes të një toke moçalore, Venecianët kishin ndërtuar një kullë, që mbronte peshkoret e peshkatarët, të cilët vazhdimisht ishin prë e sulmeve plaçkitëse, më së shumti nga Himarjotët fqinjë se sa nga Turqit. Kulla duhet të ketë qenë duke u ndërtuar në vitin 1565, sepse atë vit Sanxhakbeu i Delvinës iu ankua Venecianëve për ndërtimin prej tyre në Butrint të një kulle "apo binaje të madhe" (una torre over casa grande). Me këtë rast, ashtu si në rastin e Porto Palermos, marrim vesh se traktatet e nënshkruara midis Portës dhe Republikës e ndalonin prishjen e statu quo-së nëpërmjet ndërtimit të fortesave e të fortifikimeve të reja për qëllime ushtarake. Gjithsesi, ankesës së Sanxhakbeut, Venecianët iu përgjigjën duke u justifikuar se nuk bëhej fjalë për një kullë, por për rihabilitimin e një barake të thjeshtë, ngritur vite më parë nga peshkatarët e vendit për f u mbrojtur nga shirat e koha e keqe. Në fakt, gënjenin. Nuk bëhej fjalë për meremetimin e një barake peshkatarësh, por për ndërtimin nga themeli, makar edhe në vendin ku ngrihej baraka në fjalë, të një fortese solide prej guri, pikërisht të asaj që shihet ende sot në bregun verior të Kanalit të Vivarit. Njoftimi i përmendur i vitit 1588, përveçse na mëson se bashkë me liqenin e madh të Butrintit, ekzistonte edhe një tjetër më i vogël, me emrin Risa, bën të qartë se tashmë kështjella e vjetër e Butrintit mbi kodër ishte kthyer në rrënojë, dhe në pjesën fushore mes saj dhe detit shiheshin vetëm kasolle peshkatarësh si dhe një kullë për mbrojtjen e tyre.
Në bregun jugor të Kanalit të Vivarit, shihet edhe sot, në gjendje të mirë, një fortesë me planimetri trekëndëshe. Sipas Gj. Karaiskajt, fortesa, me mënyrat e teknikat e ndryshme të ndërtimit të mureve e kullave, flet për një kalim të saj në duar të zotërve të ndryshëm, duke filluar nga Anzhuinët francezë (shek. XIII) e duke përfunduar tek Turqit (shek. XVI). Por kulla kryesore e saj, me bazament në formë trungkoni, e ngjashme me kullën veneciane të Durrësit (shek. XV), si dhe relievi i luanit të Shën Markut i gdhendur në kyçin e harkut të brendshëm të kompleksit të hyrjes, flasin për markën e fortë veneciane të saj. Megjithatë, një hartë ushtarake e vitit 1663 e projektuar in situ nga një ushtarak venecian, të cilën e kemi gjetur në Arkivin e Venecias, e rimodelon idenë që ishte bërë deri tani mbi landshaftin e Butrintit, duke na ofruar një panoramë besnike të krejt territorit dhe të objekteve fortifikuese të tij. Së pari, harta tregon se lumi i Pavllës, që sot derdhet në det në një drejtim paralel me kanalin e Vivarit dhe larg tij, atë kohë derdhej pikërisht në kanalin në fjalë. Fortesa me planimetri trekëndëshe ishte ndërtuar pikërisht brenda këndit të formuar nga konfluenca e dy rrymave. Përveçse grafikisht, kjo gjë mbështetet edhe me diciturën që shoqëron skicën e fortesës trekëndëshe, "fortesë e ndërtuar nga Turqit në bashkimin e dy lumejve" . Kjo frazë lakonike përmbys edhe njohuritë e deritanishme për fortesën në fjalë, e cila presupozohej të ishte një ndërtim fillimisht anzhuin e më tej venecian, që më vonë kaloi në duart e Turqve. Në fakt, dicitura e porsapërmendur thotë se fortesa ishte ndërtuar nga Turqit. Dhe, pikërisht, raporti i Proveditorit venecian të Korfuzit, që i përcjell Senatit hartën e përmendur më sipër të vitit 1663 (nel dissegno clie inando), e thotë qartë se në muajin shtator të atij viti, Turqit kishin angazhuar një numër të madh muratorësh për t'i dhënë dorën e fundit kështjellës trekëndëshe që kishin ngritur muaj më parë. Pra, kështjella me planimetri trekëndëshe në këndin e formuar nga konfluenca e Kanalit të Vivarit me lumin Pavlla, është ndërtuar nga Turqit gjatë vitit 1663 dhe për ndërtimin e saj këta kishin angazhuar "grosso numero di niuratori". Në fakt, duke u nisur nga teknika e ndërtimit, edhe Gj. Karaiskaj e pranon se në dy nga tre kullat e kështjellës, muret e frengjitë përmbajnë elementë të arkitekturës ushtarake osmane të asaj periudhe. Kulla e tretë, që është edhe më e madhja, paraqet tipare të qarta veneciane. Pas çdo gjase ajo është ndërtuar më vonë, në vitet e fundit të Luftës së Kandias (1645-1669) ose gjatë Luftës Veneto-Turke të viteve 1684-1699, kur Venecianët ua rrëmbyen fortesën Turqve.
Ndërtimi i kështjellës trekëndëshe të Butrintit ka padyshim lidhje me ardhjen në ato anë të Bejlerbeut të Rumelisë Bejko Pasha (Beico Bassd General della Grecia overo Rumelia). Bejlerbeu (bellerbei) u shfaq me ushtri në Sanxhakun e Delvinës në gusht të vitit 1661 për të shtypur një kryengritje të popullsisë kundër mbledhjes së haraçit për Sulltanin. Por shumë shpejt u pa se Turqit kishin ardhur për shumë më tepër se aq. Fakti që trupat e bejlerbeut Bejko i shoqëronte edhe një personazh me emrin Inku ishte domethënës. Burimet veneciane të vitit 1658 e prezantojnë Inkun si "komandant në Butrint", kurse ato të vitit 1662 si "ish komandant të Butrintit". Në fakt, në zonën asnjanëse të peshkoreve, midis detit dhe segmentit fundor të lumit Pavlla, para se ky të bashkohej me Kanalin e Vivarit, harta e vitit 1663 vendos një kullë, që ajo e quan "kulla e Inkut" (Torre de Linco), duke përcaktuar edhe distancën prej 1 milje nga Butrinti. Është e qartë, se dikur midis vitit 1658 dhe 1662, Inku dhe garnizoni turk që ruante kullën ishin dëbuar prej andej, pas çdo gjase në kohën e shpërthimit të kryengritjes kundër mbledhjes së taksave. Kthimi i Inkut me trupat e Bejlerbeut tregonte se qëllimi i ekspeditës ishte ripushtimi i "kullës së Inkut", por jo vetëm. Në fakt, në nëntor 1662, bejlerbeu Bejko Pasha, i shoqëruar nga Inku, "komandant i dikurshëm i Butrintit", erdhën për inspektim në vendin e quajtur Çiflik (Ceflichi), duke paralajmëruar një sulm me ushtri për ta pushtuar atë vend. Me atë rast, u hap edhe fjala se Bejko kishte vendosur të ndërtonte një kështjellë të re. Një vit më vonë, Turqit i kishin realizuar të dyja qëllimet: kishin shtënë përsëri në dorë "kullën e Inkut" dhe kishin ngritur kështjellën e re me planimetri trekëndëshe në vendin ku bashkoheshin Kanali i Vivarit dhe lumi Pavlla. Në vështrim të traktateve të paqes, ngritja e kësaj kështjelle të re ballë për ballë me kullën e ngritur nga Venecianët në bregun verior të Kanalit të Vivarit, përbënte një shkelje flagrante. Por tashmë, midis Republikës e Portës ishte në fuqi gjendja e luftës dhe në pritje të një traktati të ri paqeje, secila palë kërkonte të fitonte sa më shumë terren.
Në fakt, ndërtimi i kullës së Inkut dhe i kështjellës me planimetri trekëndëshe përballë kullës veneciane, e kthente Butrintin nga një bazë veneciane, në një bazë turke. Me atë rast, dhe jo pa arsye, Proveditori venecian i Korfuzit kujtonte përvojën e mëhershme të ndërtimit nga ana e Turqve të kështjellave të Sopotit e Margëlliçit, dhe nëse e njëjta gjë do ndodhte edhe me Butrintin, Republika e Shën Markut nuk do të mundte më të furnizohej as me njerëz, as me drithëra dhe as me sende të tjera të domosdoshme për Korfuzin venecian, siç kishte ndodhur deri më tash.
Butrinti nuk kishte një port të vërtetë, edhe pse në detin e tij dëshmohen lëvizje anijesh e madje edhe flotash. Në fakt, në mënyrë eksplicite, në vitin 1623 flitet për një "porto Caragol" afër Butrintit, ku deshi të ankoronte në shtator 1623 një anije tregtare veneciane në vështirësi, që vinte e ngarkuar nga Izmiri. Kjo skelë e vogël duhet ta ketë marrë emrin nga kulla e vëzhgimit (turqisht: karakoll) që ishte ndërtuar pranë tij. Por ky port konsiderohej i papërshtatshëm nga Venecianët e Korfuzit, pasi ishte i pambrojtur kundrejt suhneve të piratëve e të Turqve dhe ishte i pasigurt nga pikëpamja
Butrinti nuk kishte një port të vërtetë, edhe pse në detin e tij dëshmohen lëvizje anijesh e madje edhe flotash. Në fakt, në mënyrë eksplicite, në vitin 1623 flitet për një "porto Caragol" afër Butrintit, ku deshi të ankoronte në shtator 1623 një anije tregtare veneciane në vështirësi, që vinte e ngarkuar nga Izmiri. Kjo skelë e vogël duhet ta ketë marrë emrin nga kulla e vëzhgimit (turqisht: karakoll) që ishte ndërtuar pranë tij. Por ky port konsiderohej i papërshtatshëm nga Venecianët e Korfuzit, pasi ishte i pambrojtur kundrejt suhneve të piratëve e të Turqve dhe ishte i pasigurt nga pikëpamja shëndetësore.
Sado i tillë, nga ky port i vogël realizohej një lëvizje e madhe mallrash në drejtim të Korfuzit, në radhë të parë grurë dhe mish. Turqit, të cilët përpara mesit të shek. XVII nuk kishin në atë territor ndonjë bazë a kështjellë të qëndrueshme, nuk ishin në gjendje ta ndalnin një trafik të tillë, siç vepronin me portet e tjerë të Vagenetisë (Çamërisë), si me Bastian, Igumenicën e Frarin. Detyrën e patrullimit të atyre ujërave e kryenin shpeshherë anijet turke të Santa Maurës (Leukada), të cilat pengonin daljen në breg të varkave dhe anijeve korfiote që vinin aty për t'u ngarkuar me drith, mish e produkte të tjera ushqimore. Por në vitin 1658 mjaftoi të patrullonte në ato ujëra një anije malteze e Urdhrit të Johanitëve të Maltës, që anijet e Santa Maurës të mos dukeshin dhe në Korfuz të mbërrinin sasira të mëdha produktesh ushqimore nga ajo zonë e begatë. Ndaj, po në vitin 1658, në kulmin e Luftës Veneto-Turke të Kandias, kur Porta kishte shpallur mbylljen totale të skelave në sterenë shqiptare të Jonit, komandanti turk i zonës së Butrintit, Inku, vendosi të ndërtojë në atë port me lëndën e pasur drusore të pyllit të famshëm të Butrintit dy galeota për të penguar trafiqet mes Korfuzit e Butrintit. Autoritetet veneciane të Korfuzit e pritën me shqetësim këtë lajm dhe hartuan një plan për djegien e anijeve në fjalë, kur ato ishin ende në fazën e ndërtimit.
Rëndësinë ekonomike të Butrintit për Venedikun në atë kohë e nënvizonte Proveditori i Korfuzit, Marchio Michiel. "Ky vend", shkruante ai në vitin 1659, "ka një rëndësi të jashtëzakonshme jo vetëm për shkak të peshkoreve, nga të cilat nxirren çdo vit më shumë se 2 mijë dukatë fitim, por edhe për shumë arsye të tjera, siç është ajo e importeve të drithit, mishit, lëndës drusore". Në vitin 1537 peshkoret e Butrintit iu dhanë në sipërmarrje fisnikut Manol Mosko nga Korfuzi, kurse më 1572, me një
vendim të Senatit, ato i kaluan fisnikut tjetër shqiptaro-korfiot, Kristofor Kondokali. Krahas peshkoreve të Butrintit, Bajliu venecian i Korfuzit jepte në koncesion edhe peshkoret e afërta të Vrinës. Por, qoftë se ishin më të parëndësishme, e qoftë se ndodheshin me afër territorit nën jurisdiksionin osman, e kështu të rrezikuara, qeramarësit e peshkoreve të Vrinës preferonin tzua kalonin ato personave të tretë, duke marrë prej tyre 130 dukate. Falë ujdive me komandantët osmanë të vendit, familja Kondokali ushtronte të drejta feudale edhe në kullotat e Ksamilit, edhe pse ky vend ishte në pronësi të barinjve Shqiptarë, shtetas osmanë. Për hir të këtyre të drejtave, pinjollët e familjes Kondokali merrnin dy kokë bagëti për çdo njëqind kokë.
Por peshkoret rrezikoheshin nga dalja e lumit Pavlla, që në rast reshjesh, prirej të dilte nga shtrati pikërisht nga krahu i majtë, ku ndodheshin peshkoret në fjalë. Venecianët u përpoqën ta shmangin këtë rrezik, duke ngritur një mur me trungje në këtë krah.
Gjithashtu i rëndësishëm ishte Butrinti për pyjet e tij. Venediku parashikonte ta përdorte lëndën drusore të nxjerrë nga ato pyje për nevojat e kështjellës së Butrintit dhe për riparimin e anijeve të mëdha e të vogla të flotës veneciane (per uso di questa fortezza, conie per acconziar le galere tanto grosse quanto sottili dell'Arniata). Por, siç konstatonin më 1611 autoritetet eprore të Korfuzit, banorët vendas, si dhe ata të ishullit Paksos e të Pargës vinin aty për të prerë dru pa kriter e duke i shkatërruar pyjet në fjalë. Ndaj, atë vit u vendos që të gjithë ata të cilët do të ziheshin duke prerë dru pa licencë në pyjet e Butrintit, ku të shënohej qartë sasia e cilësia e drurit, do dënoheshin me 5 vjet shërbim galere e me ndalim të përhershëm të veprimtarisë.
Më 1716, Schulemburg së bashku me Proveditorin Loredan vendosi të sulmojë Butrintin. Qyteti, bashkë me Prevezën e Vonicën, ra përsëri në duar të Venecianëve. Traktati i Passarowitz, më 21 korrik 1718, ia rikonfirmoi ato Sinjorisë, që i mbajtën deri në rënien e Rupublikës.
Përdorimi i termit "Vageneti" (Çamëria e sotme apo Thesprotia e antikitetit), dëshmohet të paktën që nga shek. IX. Me emrin "Vageneti" kuptoheshin territoret nga Gjiri i Prevezës deri në Delvinë. Vagenetia ishte, kështu, vetëm një pjesë e Epirit klasik. Në fakt, despotët e Artës (Epirit), u quajtën "despotë të Vagenetisë", në momentet e rrudhjes së zotërimit të tyre. Nga ana tjetër, edhe ky emër pas mesit të shek. XV nuk u përdor më. Vetë osmanët, me rastin e organizimit të territoreve të pushtuara shqiptare më 1431, në Defterin e Sanxhakut Arvanid, regjistronin nahijen e Vagenetisë. Por në defterët e mëvonshëm, ky emër nuk shfaqet më. Më 1443, në një burim venecian, flitet për herë të fundit për Vagenetinë, kur Simon Zenebishi, djal i Gjon Zenebishit, ndërtoi fortesën e Strovilit, e cila, siç thuhej, ndodhej "mbi kepin e Vagenetisë" (sopra il capo di Vagenetia). Në vitin 1444 Vagenetia konsiderohet pjesë e Shqipërisë, ndërsa vendndodhja e Strovilit nuk caktohet më në Vageneti, por në Shqipëri (castri Villari in Albania). Mbi këtë bazë, edhe ne e kemi përdorur në mënyrë të diferencuar emrin "Vageneti", për të shënuar brezin bregdetar përballë Korfuzit, nga Delvina në Prevezë, në periudhën e parë të pushtimit osman (shek. XV).
Në "Kronikën e Janinës", emri Vageneti shfaqet njëherë, kur flitet për fisnikët e kështjellave të Vagenetisë që gjetën strehë në Janinë.
Nga ana e tij, autori i "Kronikës së Tokove" nuk e përdor asnjëherë termin "Vageneti", por rëndom e zëvendëson atë me fjalën tjetër sterë (aTepea). Termi merr shkas nga kundërvënia gjeografike: ishull i Korfuzit-kontinent. Në një rast, në vitin 1403, shohim se edhe Venecianët e Korfuzit e quajnë atë territor me termin stere të greqishtes (in portibus staree nostre Corfoy). Përndryshe, në burimet veneciane shfaqet termi në italisht terra ferma, që për katër shekuj u përdor prej tyre vazhdimisht për të shënuar territoret bregdetare të Epirit antik, të cilat nga shek. XVIII dëshmohet si Çamëria shqiptare. Përsa i përket burimeve osmane, viset e Vagenetisë përfshiheshin në territoret e tre nahijeve, të Delvinës, Mazrekut e Paramithisë, që bënin pjesë në Sanxhakun e Delvinës.
Për një kështjellë me emrin Strovil (Astronil, Struvil, Strival, Castrovillari) të ngritur nga Gjon Zenebishi në Vageneti, në terri- torin e Butrintit, flet Stefano Magno në " Analet" e tij. Në fakt, për Strovilin (Cruvilia), në territorin e Butrintit (quendam locum vocatum Cruvilia situm in territorio Bontrintoi) flitet edhe më herët, në vitin 1444. Më 20 gusht 1455, djali i Gjonit, Simon Zenebishi kërkoi t'i vendoste zotërimet e veta nën mbrojtjen e Mbretit të Napolit. Ky pranoi dhe i dërgoi Zenebishit flamurin napolitan, që sundimtari shqiptar e ngriti mbi kështjellën e tij. Më 26 gusht 1455, vetë Mbreti Alfons V i Napolit i shkruante tashmë vasalit të tij, Simon Zenebishit, zot i kështjellës së Strobilit në Shqipëri (magnifico viro Simoni Gimbixi, domino castri Villari in Albania, fideli nostro dilecto) 4m. Ndërkohë, një djalë i Simonit, ishte arratisur nga oborri i Sulltanit dhe kishte gjetur strehë tek Mbreti i Napolit, prej të cilit u pagëzua me emrin Alfons. Ngritja e kësaj baze napolitane fare afër Butrintit venecian, e shqetësoi Republikën, aq më shumë që ajo ishte informuar se në kështjellën e Strobilit ishte vendosur edhe një kontingjent me ushtarë napolitanë. Në nëntor 1456 në Venedik druheshin se Simon Zenebishi dhe djali i tij, tashmë vasalë të mbretit rival të Napolit, do sulmonin zotërimin venecian të Butrintit. Në fakt, jo vetëm kjo nuk ndodhi, por në vitet në vijim Simon Zenebishi mori një distancë nga Napolitanët, duke dëbuar prej Strobilit ushtarët aragonezë, dhe rindërtoi një marrëdhënie të ekuilibruar me Venecianët e me Turqit, duke arritur ta mbajë kështjellën deri aty nga viti 1463. Dhe kur midis Venecianëve dhe Turqve filluan të duken shenjat e një konfontimi të ri dhe Republika u lidh, më në fund, në një aleancë të fortë me Gjergj Kastriotin, fati i Strobilit u vendos në favor të Venecianëve. Në fakt, përpara shtatorit 1463, një Korfiot me emrin Gjon Vllasi, pas çdo gjase shqiptar, e mori Strobilin në emër të Republikës së Venedikut dhe u caktua bashkë me të vëllain, Mikelin, për mbrojtjen e kështjellës nga sulmet turke.
Më 1472, siç thotë Marin Sanudo, Senati vendosi që fituesit të Strovilit, Giovanni Vlassi (Zuane Valassi) t'i akordoheshin 800 dukatë nga të ardhurat e atyshme, dhe 200 dukatë të tjera nga arka qendrore e të mbante 20 stratiotë.
Përpara gushtit 1473, Strobili u pushtua nga Napolitanët (castello de Strovili havuto noviter). Në planet e Mbretit të Napolit kështjella e Strobilit kishte fituar edhe njëherë funksionin e një baze fillestare nga ku Turqit mund të shtyheshin dora-dorës jashtë Shqipërisë dhe Napolitanët të zgjeronin zotërimet e tyre në këtë vend.
Por, pas një intervali të shkurtër në duart e Aragonezëve të Napolit, Strobili duhet të ketë kaluar përsëri në duart e Venecianëve. Në fakt, në vitin 1510 dëgjojmë të flitet për një Lekë Borshi, komandant stratiot nga Korfuzi, por siç shihet shqiptar, i cili kishte pushtuar me zgjuarsi kështjellën e Strobilit për llogari të Venecianëve (Lecha Borsi is fuit qui ingenio et arte sua castrum Strevilli e regione Corcyrae in potestatem nostram tradidit). Sigurisht bëhet fjalë për një pushtim të dytë, pas atij të vitit 1463 të Gjon Vllasit. Megjithatë, pas paqes veneto- turke të vitit 1479, Strovili i kaloi Turqve dhe Ahmet Gedik Pasha urdhëroi që edhe kjo kështjellë të bëhej rrafsh me tokën, njëlloj si Bastia, Arilla dhe Fanari.
Si peshkopatë në varësi të selisë metropolitane të Ohrit, Janina përmendet në vitin 1020, pas luftërave bullgaro-bizantine. Më 1082 qyteti u pushtua për pak kohë nga Normanët e Boemundit. Në traktatin veneto-bizantin të vitit 1198 dhe në traktatin e ndarjes së Perandorisë Bizantine, më 1204, flitet për një provintia de Gianina. Më 1225, në kohën e Despotatit të Artës, përmendet një themë e Janinës. Më 1319 Janina pushtohet nga Perandoria Bizantine dhe ngrihet në nivelin e një mitropolie. Nga viti 1358 (beteja e Akelout) e deri në pushtimin osman (1430), Janina u kthye në një mollë sherri midis krerëve shqiptarë të Epirit dhe sunduesve të ndryshëm bizantinë, serbë e italianë të saj. Dëshmohet si sanxhak më vete qysh para vitit 1520, kur u bë dhe regjistrimi i parë që njohim. Më 1519 flitet për një flamburar të Janinës, titull i barasvlershëm me sanxhakbeun. Sipas Marin Sanudos, ky ishte shqiptar në moshën 45 vjeç e më 1522 u emërua nga Sulltani si komandant i flotës osmane. Defterët osmanë të viteve 1520 e 1530 e paraqesin Janinën si qendër Sanxhaku, nga e cila vareshin kazatë e Artës, Grebenesë, Rinasës (që përfshinte edhe qytetin e Prevezës) si dhe kazaja e Janinës vetë, ku përfshihej edhe qyteti i Paramithisë. Më 1529, ishte Sanxhakbe i Janinës, Jonuz Beu. Përveç qendër e Sanxhakut, Janina ishte një qendër tregtare me rëndësi rajonale (Gianina luoco mercantile del Signor Turco). Bashkë me karvanet tregtare që vinin nga Konstandinopoja, në Janinë, në Gjirokastër, Margëlliç, Pargë, Sajadhë e deri në Korfuz e Venedik përhapeshin lajme, por edhe thashetheme mbi nisje ekspeditash ushtarake apo mbi epidemi murtaje, që turbullonin autoritetet veneciane dhe shkaktonin ankth tek popullsitë.
Gjatë gjithë shek. XVI të gjitha qytetet e fshatrat e Vagenetisë, ashtu si ato të mbarë Epirit, kishin vetëm popullsi të krishterë. Vetëm në qytetin e Janinës kishte një komunitet mysliman prej 50 shtëpish. Jashtë Janinës, në vitet e para të shek. XVII, dëshmohen vetëm dy fshatra luajale ndaj pushtetit të sanxhakbeut osman, Turkogranica dhe Zaravusa, por nuk ngjan që ato të ishin të konvertuara në islam.
Pas shtypjes së kryengritjes të Dionis Filozofit, më 1611, të krishterët u nxorën jashtë nga kështjella dhe aty u vendosën autoritetet osmane dhe familje të islamizuara. Atëherë, në 1618, u ngrit edhe xhamia e Asllan Pashës.
Në defteret e regjistrimeve osmane të viteve 1551 e 1583, Margëlliçi të cilin burimet historike e vendosnin në Shqipëri (in Albania), paraqitej si një vendbanim i vogël brenda nahijes së Mazrekut, përkatësisht me 14 dhe me 10 shtëpi të krishtera. Por, vetëm disa vite më vonë, më 1588, në "kështjellën e re" të Margëlliçit, banonin shumë myslimanë dhe mbi 80 spahinj. Në Defterin e vitit 1551, Margëlliçi regjistrohet si has i Sanxhakbeut të Delvinës. Atë vit, Turqit e rindërtuan kështjellën, e cila ishte shkatërruar në vitin 1537.
Burimet, thuajse gjithmonë, e japin emrin e qytetit në formën Margariti. Por bën përshtypje, që në një rast, më 22 janar 1611, kur në Pargë regjistrohet dëshmia e një banori të fshatit Senishtë, Gjon Mekuli (Gioni Meculi), ky shënon midis vendeve që ishin prekur nga infeksioni i murtajës edhe Margëlliçin, emri i të cilit në atë rast jepet në formën shqipe të tij, Marghelici. Nga shek. XVI e deri në shek. XVIII, Margëlliçi varej nga Delvina.
Margëlliçi osman ishte antiteza e Pargës veneciane. Jo më kot, më 1556, me rastin e një konflikti midis dy bastioneve, qehajai i Sanxhakbeut të Delvinës, i deklaroi përfaqësuesve venecianë se "dy kështjellat, Margëlliçi e Parga, nuk mund të ekzistonin njëkohësisht në atë territor, ndaj njëra prej tyre duhej shkatërruar". Pas luftimeve që u zhvilluan në sterenë shqiptare dhe që pasuan betejën e njohur detare të Lepantos, më 1571, forcat veneciane shkatërruan kështjellën e Margëlliçit, duke siguruar një epërsi të dukshme ushtarake në këtë vend nevralgjik. Më 1 janar 1572, Sebastian Venier, me detyrën e Kapitenit të Përgjithshëm të Detit, ndërsa e informonte Senatin për shkatërrimin e kështjellës së Margëlliçit, nënvizonte rolin e ri strategjik që i takonte të luante Pargës si garante e sundimit venecian në stere dhe e kontrollit të trafiqeve detare dhe propozonte që kështjella në fjalë të fortifikohej sa më mirë.
Megjithatë, Turqit e ringritën kështjellën e Margëlliçit, kështu që midis saj dhe Pargës rifilloi seria e incidenteve. Shpeshherë objekte të sulmeve të Margëlliçiotëve ishin jo thjesht pronat, por edhe vetë banorët e Pargës. Në gusht 1620, Alam Beu zuri rob vetë kryepriftin e Pargës (protopapa), të cilin e lëshoi vetëm pasi mori 275 krosate për lirimin e tij.
Por, midis periudhave të konfliktit e të luftës, më të gjata ishin periudhat e paqes që zotëronin midis Margëlliçit osman dhe Pargës Veneciane. Në fund të fundit, marrjet dhe dhëniet midis Margëlliçiotëve dhe Parganjotëve kishin një rëndësi që shkonte përtej grindjeve e incidenteve të vazhdueshme. Tregtia e drithit dhe e bagëtisë ishte një konstante historike në marrëdhëniet midis këtyre dy komuniteteve.
Parga ushqehej nga hinterlandi i saj, që ishte nën juridiksionin e agallarëve të Margëlliçit, ndaj gjendej gjithnjë mjeti e rasti për të kapërcyer konfliktet e mosmarrëveshjet dhe për të rifilluar shkëmbimet e marrëdhëniet normale. Kështu, më 1568, Sanxhakbeu i Delvinës, Mahmud Bej Sgurolli nga Berati, e çmoi qëndrimin miqësor që mbajtën ndaj tij autoritetet veneciane, duke mos u ofruar strehim banorëve shqiptarë që atë vit kishin ngritur krye kundër pushtetit osman. Prandaj, ai urdhëroi vojvodën e Margëlliçit që t'u kthente menjëherë banorëve të Pargës e të Korfuzit sendet e rrëmbyera nga njerëzit e tij dhe të rifillonte tregtimin e produkteve ushqimore me Pargën.
Në Margëlliç kishte selinë një kadi (cadi de Margaritti). Paria e Margëlliçit përbëhej nga agallarët". Por këta vepronin shpesh me kokën e tyre dhe guxonin deri t'i kundërviheshin Portës (gente indomita ed intrattabile. Kështu thuhej më 1638 për Mustafa Agën dhe Piri Agën të cilët në krye të Margëlliçiotëve të tyre dëmtonin, plaçkisnin e shkatërronin mullinjtë, digjnin vreshtat e Parganjotëve, pavarësisht se Porta e Lartë kishte kërkuar ndëshkimin e tyre.
Sipas përshkrimit të Proveditor-Kapitenit Benetto Erizzo (1585), ishulli i Paksos, përballë Pargës, ishte i vetmi ishull i banuar, me 530 banorë që nxirrnin 145 luftëtarë jashtëzakonisht të zotë, të cilët ishin në gjendje të përballonin çdo sulm të piratëve. Ky ishull, dikur quhej Ericusa. Siç thuhet qartë në një raport venecian të vitit 1657, banorët e ishullit Paksos (e Antipaksos) vinin kryesisht nga stereja shqiptare, nga ku largoheshin në momentet e luftërave shkatërrimtare që goditën ato treva, siç ndodhi më 1537, 1571 e 1657. I tillë ishte "Gjin Krisafi nga Pakso", i cili në shkurt të vitit 1621, bashkë me një Dhimo Kapodistria nga Korfuzi (Dimo Cavodistra da Corfu), shërbente si rremëtar (galeot) në flotën veneciane.
Më 12 prill 1639, gjatë një inspektimi, Proveditor-Kapiteni Domenico Vendramin gjeti në Paksos 1249 frymë, prej të cilëve 400 ishin të aftë për të mbajtur armët. Dhjetë vjet më vonë, më 3 tetor 1649, pas një vizite në Paksosin e goditur nga një epidemi e rëndë murtaje, Proveditor-Kapiteni i Korfuzit Marin Marcello, raportonte se popullsia që i kishte mbijetuar asaj përfaqësohej nga gjithsej 1754 frymë, ndër të cilët 84 pleq nga 50 vjeç e lart, 410 burra nga 16 vjeç deri 50, 352 djem nga 16 vjeç e poshtë dhe 908 gra të çdo moshe. Paksiotët përfaqësonin komunitete të ardhura nga vende e fshatra të ndryshme të steresë shqiptare e të drejtuara, sipas traditës, nga krerët e pleqtë e secilit komunitet. Siç mund të merret me mend, marrëdhëniet midis tyre nuk ishin gjithnjë të mira. Kështu, autoriteteve veneciane të Korfuzit u duhej ta vizitonin herë pas here ishullin për të shuar grindjet e sidomos për të rivendosur autoritetin e Venedikut, që shpeshherë lëkundej dhe zëvendësohej nga pushteti i krerëve lokalë (che del tutto dipendono dai loro Baroni).
Si një popullsi e ngulitur vetëm përkohësisht, banorët e Paksosit duhet të kenë qenë të prirur për t'u shpëmgulur gjetkë, siç ndodhi më 1620 me priftin shqiptar Jani Klosi, banor i ishullit Fand (Papa Hiani Colos Albanese habitante sopra il scoglio di Fand). Ky, bashkë me 7 banorë të tjerë të ishullit Fand ishte hedhur në Italinë e Jugut me qëllim që të merrej vesh me autoritetet napolitane për shpëmguljen aty të të gjithë banorëve të ishujve Fand, Miklere dhe Riaplo, gjithsej 200 familje.
Paksiotët kishin detyra të rëndësishme në kuadrin e politikave veneciane të mbojtjes. Ata duhet të vëzhgonin ditë e natë lëvizjen e anijeve nëpër Kanalin e Korfuzit, dhe sa herë që do të pikasnin lëvizjen e ndonjë skuadre me më shumë se 4 anije, duhet imedia- tisht të dërgonin korrierë në Korfuz për të informuar autoritetet veneciane të ishullit. Kështu, më 22 prill 1615, nga Paksos mbërriti në Korfuz informacioni se një skuadër anijesh turke ishte nisur nga porti i Prevezës për t'u hedhur në brigjet e Kalabrisë. Më 11 maj 1642, Kapiteni i Paksos informonte Korfuzin se rreth katërmbëdhjetë anije pirate nga Algjeri dhe nga Tunizi, po bëheshin gati të hynin në gjirin e Adriatikut. Përveç detyrave të zbulimit, burrat e ishullit Paksos kishin për detyrë që, nën komandën e kapitenit të tyre, të shkonin pa vonesë në ndihmë të kështjellës së Pargës kur kjo do sulmohej nga Turqit, sa herë që do merrnin sinjal nga të shtëna topi prej asaj kështjelle.
Banorët e Paksos-it ishin të organizuar në njësi të vetëmbrojtjes. Ishin të armatosur mirë dhe me të hyrë në betejë, menjëherë merrnin zjarr e guxim. Por, duke qenë se ishin të ardhur në atë ishull nga fshatra të ndryshme, midis tyre marrëdhëniet ishin shpesh konfliktuale. Në vitin 1624, një episod i hidhur kishte ndodhur në ishull, kur ky u sulmua dhe u plaçkit nga një flotë e vogël pirate. Paksiotët ishin të bindur se kreu i fshatit të tyre, me emrin Niko, kishte pasur dorë në këtë ngjarje. Thuhej se atij i kishte ardhur nga Parga e nga Santa Maura lajmi për sulmin e pritshëm, por nuk ua kishte komunikuar lajmin banorëve, duke i lënë ata të papërgatitur e të pambrojtur përballë sulmit të piratëve. Ç'është më e keqja, ditën kur priteshin t'ia befnin anijet pirate, Niko kishte shkuar të peshkonte me barkë, dhe nuk u dërgoi bashkëfshatarëve asnjë shenjë lajmërimi, kur i pa ato të afroheshin. Dhe më tej, ai nuk ua kishte shpërndarë ushtarëve barutin dhe municionin, që sapo ishte dërguar nga Korfuzi, "por e kishte përdorur atë për të gjuajtur zogj, për qejf të tij". Të gjitha këto arsye e bindën Proveditor-Kapitenin e Korfuzit që të fillonte, pa zhurmë e pa bujë, një procedim penal kundër fajtorit. Autoritetet veneciane të Korfuzit vendosën të dërgojnë në Paksos një kapiten dhe oficerë të tjerë për të vendosur rregullin e disiplinën në trupat e paksiotëve. Kjo ngjarje "i kishte plagosur në zemër" banorët e Paksos, të cilët kërkuan me këmbëngulje mosketa, barut, litar, plumb e municione të tjera, për të përballuar sulmet që do të rifillonin pranverën e ardhshme. Kërkesa të tilla e vinin në vështirësi Proveditor-Kapitenin e Korfuzit, i cili e paralajmëronte qendrën se edhe ato pak mosketa që zotëronte në magazinat e Korfuzit, sipas urdhrit të Senatit ia kishte kaluar Proveditorit të Flotës, për të armatosur me to repartet shqiptare (la militia Albanese) në bordin e anijeve. Për rrjedhojë, ishte i detyruar të blinte me të holla armë të tjera. Fatkeqësisht, arka e Korfuzit ishte bosh, dhe "për shkak të mungesës së të hollave, ai nuk mund t'i ngushëllonte veç me fjalë banorët e pambrojtur të Paksos". "Por", shtonte ai plot sarkazëm, "fjalët nuk vlejnë për asgjë, ato i merr era".
Në fillim të shek. XV, Paramithia, e quajtur ndryshe Ajdonat e më herët Euroia, ndante zotërimin e despotit Carlo Tocco (Janinë) me atë të Shpatajve. Me pushtimin osman të asaj ane, krahina e Ajdonatit (Paramithisë), bashkë me atë të Mazrekut u përfshinë nën juridiksionin e Sanxhakut të Janinës. Me krijimin e Sanxhakut të ri të Delvinës, regjistrimi i ri osman i vitit 1551 i përfshin kazanë e Ajdonatit dhe nahijen e Mazrekut, të varur prej saj, në kuadrin e atij Sanxhaku. Regjistrimi tjetër, ai i vitit 1583, i shënon këto dy krahina si nahije të pavarura nga njëra tjetra. Atë kohë, nahija e Ajdonatit kishte 91 fshatra, qytetin e Ajdonatit (Paramithisë) dhe qytezën e Uzdinës. Vetë qyteti i Paramithisë numuronte rreth 600 shtëpi me rreth 4500 banorë, të ndara në shtatë lagje. Qyteti kishte një kështjellë (fortezza di Paramithia). Banorët e qytetit paraqiten të gjithë të krishterë. Përjashtim bëjnë, në Defterin e vitit 1583, tre kryefamiljarë që mbajnë mbiemrin Abdullahu, njeri prej të cilëve vazhdon të ruajë emrin e krishterë Jani, gjë që flet për një proces në fazën e vet embrionale. E megjithatë, më 1537, Paramithia konsiderohej nga Venecianët si "vend i rëndësishëm i Turqve" (Paramitia terra grossa de Turc/ii). Kjo lë të kuptohet se, të paktën në dhjetëvjeçarët e parë të pushtimit osman, ashtu si në Sopot apo Agia, midis popullsisë vendase të krishterë të Paramithisë dhe pushtetit osman ishte vendosur një klimë bashkëpunimi dhe paramithiotët ishin shtetas osmanë luajalë. Nga Paramithia e kishin origjinën shumë nga Sanxhakbejlerët, që drejtuan sanxhaqet e Vlorës, Delvinës e Janinës në shek. XVI-XVII.
Treva e Paramithisë ishte ndër më të pasurat e steresë në prodhimin e drithit, i cili eksportohej me shumicë në drejtim të Korfuzit. Në tregtinë e drithit me Venecianët e Korfuzit, krerët e Margëlliçit, si në rastin e Mustafa Agës në vitin 1638, refuzonin të përdornin si njësi matëse modin venecian dhe insistonin të përdornin njësinë matëse të Paramithisë, më të vogël, nga e cila tregtia veneciane dilte me humbje. Në fillim të shek. XVII, krerët e Paramithisë kishin fituar një peshë të madhe në administratën osmane të Sanxhakut të Delvinës. Në vitin 1620, Mustafa Çaushi i Paramithisë e kishte shtrirë pushtetin e tij deri poshtë në Fanar, ku kërkonte të hapte disa peshkore, gjë që e konfliktoi atë me autoritetet veneciane të Korfuzit të cilat pretendonin të kishin juridiksion në atë segment të bregdetit Jon. Vite më vonë, një tjetër dinjitar me autoritet i Paramithisë, Hysen Isak Beu (Cusem Sac Bei di Paramitia ministro Turckesco principale di autorita. grande), e kishte shtrirë pushtetin e tij deri në kufijtë e Sanxhakut të Santa Maurës (Leukadës).
Parga, përmendet për herë të parë lidhur me një ekspeditë të flotës veneciane në vitin 1318. Dy vjet më vonë, më 1320, në përpjekje për t'u rrëmbyer Bizantinëve tokat e kështjellat e despotatit të tij, Despoti i Artës, Nikolla Orsini kërkoi ndihmën e Venecianëve, duke u premtuar atyre në këmbim kështjellën e Butrintit, ose, në rast se kjo nuk u pëlqente, kështjellën tjetër të Pargës, që ndodhej në ujërat e Vilikit. Në vitin 1395 Parga i përkiste sundimtarit shqiptar të Artës, Gjin Bua Shpata. Ky, për të siguruar miqësinë e Venecianëve, që tashmë kishin Korfuzin përballë, kërkoi ta vinte kështjellën nën mbrojtjen e Venedikut, duke ngritur mbi të flamurin e Shën Markut e duke pranuar të japë edhe një tribut të caktuar. Më 23 prill 1401, qyteti buzë Jonit u kaloi Venecianëve, nëpërmjet disa kushteve "të lehta" që bajliu i Korfuzit, Marin Caravello, nënshkroi me përfaqësuesit e tij. Kalimi i Pargës nën sovranitetin e Republikës së Venedikut ishte parapërgatitur dhe paria filoveneciane e qytetit përfitoi nga boshllëku i pushtetit i krijuar pas vdekjes së Gjin Bua Shpatës për ta shpallur atë zotërim venecian.
Venecianët e vlerësuan së tepërmi rëndësinë e Pargës, pa të cilën, siç thuhej rëndom. në Venedik, "ishulli i Korfuzit do të ishte si trup pa gjymtyrë" . Nëse Butrinti
venecian përfaqësonte anën shqiptare të darës që kontrollonte hyrjen në Kanalin e Korfuzit, Parga luante të njëjtin rol në dalje të atij kanali (sia la guardia di tutto questo Canale dalla parte de Levante). Po të mos ishte Parga, anijet armike dhe ato pirate do mund të hynin në Kanalin e Korfuzit në çdo kohë, sidomos kur flota veneciane nuk do të ndodhej në ato ujëra, duke e bërë kanalin në fjalë të palundrueshëm. Por në një vështrim më të gjerë, Venecianët e konsideronin Pargën si bastion të shtetit venecian e të gjithë Krishtërimit (ë l'antemurale de suoi Stati e della Christianita tutta). Gjithsesi, roli i Pargës në funksion të interesave veneciane nuk mbaronte këtu. Në atë kështjellë mbërrinin të gjitha informacionet që vinin nga Preveza, Santa Maura dhe nga të gjitha zotërimet e tjera të afërta osmane. Lëvizjet e armiqve, në det apo në tokë, nuk kalonin pa u vënë re nga ky observator venecian. Akoma më tej, në Pargë derdheshin informacione mbi atë çka ndodhte në Konstandinopojë e në të gjithë Perandorinë. Nga Parga mund të hetoheshin lëvizjet e flotës së Sulltanit e të anijeve pirate. Parga, i shkruanin banorët e saj Senatit më 24 prill 1594, "ishte një vend i vogël në grykë të Turkut...por një ditë Venediku mund të niste nga ajo bazë e vogël, që ishte veshi dhe syri i Korfuzit, një ofensivë të madhe, duke depërtuar në rropullitë e shteteve armike". Në një rast të tillë, për të avancuar në thellësi të territorit, do mund të shfrytëzohej më së miri kuraja dhe ambicia e banorëve Shqiptarë të atyre anëve. Këto arsye e shtynin Senatin të bënte gjithçka për të garantuar sigurinë e Pargës. Por, mbrojtja e Pargës kërkonte angazhimin e trupave ee të mjeteve të shumta, dhe jo gjithnjë angazhimi i pushtetit qendror në Pargë i përgjigjej gravitetit të situatës. Më 1558, Kapiten-Proveditori i Pargës, Alessandro Forti, i raportonte Bajliut të Venedikut në Korfuz, Bernardo Sagredo, se Parga ndodhej nën darën e sulmeve pirate nga deti, dhe të pronarëve myslimanë e të Agiotëve fqinjë, nga toka, dhe në rast se autoritetet eprore veneciane nuk mermin masa për mbrojtjen e saj, Parga do të merrte fund (actum est de Parga)!
Ishujt Paksos e Antipaksos që ndodhen përballë Pargës i ishin njohur banorëve të saj si pronë e tyre. Sa herë që qyteti rrethohej nga Turqit apo nga banorët shqiptarë të rrethinave, një pjesë e rnirë e parganjotëve zhvendoseshin në këta ishuj me bagëtitë e tyre, ku arrinin të mbijetonin duke mbjellë ato pak toka.
Pas përfundimit të luftës 20-vjeçare mes Turqve e Venedikut (1479-1499), Parga jetoi në paqe deri më 1537, kur një ushtri osmane nën Barbarosën e sulmoi qytetin dhe e pushtoi: shtëpitë u dogjën, fortesa u rëzua, qyteti u kthye në shkretëtirë. Banorët u shpëmdanë në Korfuz dhe në fshatrat rrotull, si Rapëza, Agia, Arpica, Turia, Dobra (që u shkatërrua para dy shekujsh), Senica e Zera (në lindje të Pargës, që gjithashtu u rrënuan) dhe Agia Qirjaqi. Parga iu kthye Venedikut më 1540 nga Sulltan Sulejmani II i Madhërishëm, kundrejt detyrimit të Republikës për të zhdëmtuar shtetasit osmanë, fqinj me Pargën.
Një tjetër shkatërrim nga themelet pësoi Parga edhe gjatë luftimeve të vitit 1571. Në fakt, më 9 janar 1572, Giacomo Foscarini, Kapiten i Përgjithshëm i Detit, së bashku me Bajliun Francesco Correr, vendosën të dërgojnë nga Korfuzi në Pargë kalorësin Piero Lanza, me tre anije e 150 këmbësorë, mes të cilëve duhet të ishin domosdo edhe 20 Shqiptarë, bashkë me një inxhinier e disa muratorë, ku do të fillonin menjëherë ngritjen e mureve të qytetit. Lanza mund të pajtonte në punë edhe punëtorë vendas, dhe me të mbaruar ngritja e mureve, duhej të popullohej nga Parganjotët. Pas mbarimit të këtij misioni, Lanza duhej të vazhdonte të qëndronte në Pargë si guvernator dhe të kujdesej për mbrojtjen e saj. Duke pasur parasysh nevojën urgjente, Lanza duhet të përpiqej të pajtonte sa më shumë rremëtarë në vendet nën sundimin e turqve.
Momenti i tretë i vështirë i Pargës u shënua gjatë Luftës së Kandias. Në vitin 1651 qyteti u rrethua nga dy mijë ushtarë turq nën komandën e Bejlerbeut të Rumelisë, Bejko Pashës nga Paramithia. Në këtë betejë, turqit humbën 8 vetë, mes të cilëve edhe kreun e Margëlliçit, Balil Çipilin, ndërsa nga ana e Parganjotëve u vranë tre vetë që u kapën në kishë jashtë mureve, të cilëve turqit u prenë kokën. Por, ndërsa lajmëronte këtë fitore, Kapiteni i Pargës, Colognato, kërkonte që t'i dërgoheshin nga Korfuzi përforcime në njerëz, në municione, zjarre artificiale e tromba për mbrojtjen e mureve. Në mënyrë të veçantë, për t'u dhënë kurajo ushtarëve që të shkonin në betejë me gëzim, të dërgohej verë, sepse prej një muaji ushtarët pinin vetëm ujë!.
Në shtator 1500, Bajliu e Kapiten i Korfuzit, Pietro Leon, e përcaktonte Pargën si një pikëmbështetje të fuqishme, por të rrethuar nga Turq e Shqiptarë, ku një pjesë e mirë e popullsisë ishin karpentierë e kalafadë që merreshin me ndërtimin e lyerjen e anijeve558. Parga varej nga Korfuzi dhe Bajlitë e Korfuzit, herë pas here e vizitonin dhe e inspektonin kështjellën e Pargës. Më 29 korrik 1533 bajliu viziton Pargën, e cila, siç shprehej ai në raportin e tij, "që prej kohës kur qeveriste bajliu Justinian Moresini, nuk u ishte vizituar nga asnjë bajli tjetër". Sipas tij, Parga kishte atë kohë 270 familje, ndërsa priteshin të ktheheshin edhe disa të tjera, të cilat ishin larguar gjatë përleshjeve të fundit me banorët e fshatit fqinj Agia.
Një ide më të qartë për popullsinë e Pargës na e jep një raport i hartuar nga Marin Marcello, Proveditor i Korfuzit, pas vizitës që ai i bëri atij qyteti,
në tetor të vitit 1649. Qëllimi i vizitës kësaj here ishte të vlerësohej gjendja e qytetit pas epidemisë së rëndë të murtajës që ai kishte kaluar atë vit. Sipas Marcellos, Parga rezultonte atëherë një qytet me 383 banorë, prej të cilëve 14 ishin burra me moshë nga 50 vjeç e lart, 130 ishin nga 16 vjeç deri në 50, fëmijë nga 16 vjeç e poshtë numëroheshin 53 dhe, në fund, gratë e çdo moshe bënin numrin 186. Sipas një vlerësimi të bërë në fund të sundimit venecian (1797), Parga numëronte atë kohë rreth 5 mijë banorë të organizuar në 877 familje. Sipas Aravantinoit, parganjotët autoktonë ndaheshin në 17 familje, që në gjuhën e vendit quheshin farë dhe që ishin: Desila, Vasila, Vrana, Maniaku, Demulica, Pecali, Vervicioti, Zhulati, Mavrojani, Papira, Kallulli, Stamelati, Idromeno, Verga, Çoridhi, Lubea e Zhupani.
Me insistimin e fisnikërisë së Korfuzit, guvernatori i Pargës zgjidhej, pa kërkesë e pa aplikim formal nga ana e të interesuarit, midis fisnikëve të Korfuzit, besnikë të Republikës. Korfiotëve u pëlqente ta konsideronin Pargën, ashtu si edhe Butrintin, si koloni të tyren, e për këtë qëllim pretendonin që edhe garnizonet ushtarake në ruajtje të tyre të kishin ushtarë nga Korfuzi, e jo Shqiptarë apo të huaj të tjerë. Por qysh në 1444 banorët e Pargës i paraqitën një protestë Senatit të Venedikut mbi atë çka ata e quanin "sjellje arbitrare të guvernatorëve të emëruar në atë qytet nga radhët e qytetarëve të Korfuzit". Ndaj, Parganjotët kërkonin që në të ardhmen guvernatorët e Pargës të ishin Venecianë. Autoritetet veneciane të Korfuzit duhet ta plotësonin këtë kërkesë të tyre, sepse vetëm kështu Parganjotët "nuk do të kishin më arsye për të shkaktuar ndonjë trazirë".
Në fakt, rregulli i vendosur për të emëruar si guvernatorë të Pargës qytetarë të Korfuzit, nuk u respektua. Më 17 gusht 1560, duke mos përfillur vendimin e vitit 1524 që guvernatorët e Pargës të zgjidheshin nga Këshilli i Korfuzit, Senati vendosi të dërgOjë si guvernator të Pargës një kapiten të sprovuar stratiotësh, shqiptarin Hektor Bua nga Zaçinti, me 20 ushtarë dhe me një pagë të dyfi- shuar. Në vitin 1581, u emërua si guvernator i ri i Pargës kreu stratiot Paolo Capadoca, që kishte shërbyer në Nauplion të Pelo- ponezit. Pas dorëzimit të asaj kështjelle, më 1571, ishte vendosur në Korfuz, ku kishte arritur të merrte edhe qytetarinë korfiote. Capadoca kishte shërbyer edhe më përpara në Pargë, si shkrues i Kapitenit Piero Lariza, kur ky u dërgua për të fortifikuar dhe për të qeverisur Pargën, më 1572. Edhe për emërimin e tij, bashkësia e Korfuzit iu ankua Senatit të Venedikut. Sipas saj, Capadoca ishte një i huaj, dhe 5 vjetët që ai kishte mbushur si banor i Korfuzit nuk mjaftonin për ta konsideruar atë qytetar me të drejta të plota. Ndaj, vendimi për emërimin e Capadocas ishte një vendim i papërshtat- shëm, "nga i cili ata kishin mbetur shumë të hidhëruar".
Gjithsesi, akti i emërimit të Kapadokias përmban edhe disa nga detyrat kryesore të guvernatorit të Pargës. Ky, përveç mbrojtjes së kështjellës nga sulmet eventuale, duhet të kujdesej që brenda mureve, por edhe brenda territorit nën juridiksionin venecian, të mos lejoheshin të vendoseshin për banim të huaj, e sidomos shtetas osmanë nga krahinat përreth, dhe për çdo të huaj që do duhej të futej në qytet, duhej informuar autoriteti i Korfuzit. Sa i përket marrëdhënieve me përfaqësuesit e Portës, këto duhet të ishin me çdo kusht paqësore, siç i konvenonte shtetasve venecianë (in vicinar bene con li rappresentanti Turcheschi per conseruatione della pace). Me atë rast evidentohet mirë edhe roli i Kapitenit (Guvernatorit) në administrimin e drejtësisë. Ai duhet të gjykonte të gjitha çështjet civile, me vlerë deri 100 dukatë. Sa i përket çështjeve kriminale, Kapiteni kishte të drejtë të ekzekutonte dënimet me varje në litar (con la pena della corda) dhe me diskreditim në publik (berlina). Kurse, për rastet e dënueshme me gjymtim e me ekzil (membro over esilio), Kapiteni duhet të zhvillonte rregullisht procesin, e mandej duhet të përcillte në Korfuz aktet e tij, për t'ia lënë vendimin përfundimtar autoriteteve eprore të ishullit. Guvernatorit i takonte një pagë prej 18 dukatë në muaj. Nën urdhrat e tij ishin edhe një kalorës e 6 zyrtarë të drejtësisë. Kalorësi kishte rolin e përmbaruesit. Ai mblidhte shumat e vendosura si gjoba ose dëmshpërblim nga proceset civile e penale dhe dorëzonte gjysmën e tyre në arkën publike të Korfuzit. Qytetarët ose ushtarakët e Pargës duhet të paguanin deri në 15 dukatë për administrimin e drejtësisë.
Por, në çështjet gjyqësore përziheshin shpeshherë edhe autori- tetet vendore kishtare. Prandaj, në letrën e tij të 21 qershorit 1694, Proveditori i Përgjithshëm i Detit porosiste guvernatorin e Pargës që të shpallte nul shkishërimet e shpallura ndaj qytetarëve të Pargës prej mitropolitëve të Janinës e të Paramithisë, vende nën pushtetin osman, gjë që binte në kundërshtim me prerrogativat e shtetit dhe me interesat e qytetarëve.
Në fakt, Venecianët e dinin se pas autoriteteve kishtare të Janinës e të Paramithisë, fshihej shpeshherë dora e qeveritarëve turq, të cilët përpiqeshin të interferonin në jetën e brendshme të Pargës, duke shfrytëzuar lidhjet fetare. Në këtë konfrontim "fetar", ashtu si në Korfuz, edhe në Pargë pushtetarët venecianë detyroheshin të tërhiqeshin përballë autoritetit të klerikëve të lartë ortodoksë, që ishte i fortë tek shtetasit që ata qeverisnin dhe që ishin të ritit ortodoks. Duhet parë si një disfatë e qeveritarëve venecianë edhe ngjarja që ndodhi një ditë nëntori 1714, kur në mes të sheshit të Pargës, në prani të Guvernatorit-Kapiten, të të gjithë klerit, të sindikëve e të banorëve, u dogj publikisht një letër shkruar nga murgu Kalinik Vrana kundër peshkopit të Paramithisë, Paisit. Letra, që me siguri ishte shkruar me shtytjen e guvernatorit venecian, e sulmonte peshkopin e Paramithisë për fakte të rënda që preknin edhe moralin e tij. Por ndaj saj kishin reaguar ashpër dinjitarët osmanë të Paramithisë, të cilët e morën nën mbrojtje peshkopin. Me sa duket, autori dhe nxitësit e letrës nuk e kishin llogaritur reagimin e Turqve të Paramithisë, ndaj për të shmangur një konflikt të mundshëm me ta, autoritetet e Pargës vunë para përgjegjësisë murgun Kalinik Vrana duke organizuar faqe gjithë qytetit djegien teatrale të letrës së tij "të mbushur me shpifje të neveritshme" (ripiena di detestabili inventioni).
Guvernatori duhet të bënte gjithashtu kujdes që asnjë shtetas osman nuk duhej lejuar të vendosej në kështjellë apo në territorin e Pargës, përveçse në raste të veçanta të shqyrtuara e të miratuara nga autoritetet e Korfuzit. Një rast i tillë ishte ai i banorëve të fshatit Agia, mbi Pargë. Një numër i banorëve Shqiptarë të Agias ishin lejuar të vendoseshin brenda mureve të Pargës mbi bazën e një traktati paqeje midis tyre dhe Parganjotëve (si sono ridotti gl'Albanesi del Castel d'Agid ad habitar in quella fortezza). Kjo bëhej në funksion të ripopullimit të qytetit, të goditur shpesh nga eksode të detyruara apo nga epidemitë e murtajës. Por, bëhej gjithashtu në funksion të zgjerimit të juridiksionit të qytetit, që në një moment të caktuar u rrudh aq shumë, saqë përfshinte vetëm një rrip të ngushtë toke buzë mureve të qytetit. Duke qenë se banorët e Agias që vinin të banonin në Pargë ishin edhe pronarë tokash, ata i shtonin territorit të qytetit hapësira të reja të konsiderueshme. Së fundi, pritja e banorëve të Agias në Pargë, i kontribuonte normalizimit të marrëdhënieve me këtë fshat problematik, që shumë shpesh bashkohej deri edhe me Shqiptarët e tjerë myslimanë për të sulmuar Pargën dhe pronat e qytetarëve të saj. Agiotët, si banorë të rinj të Pargës, shiheshin pra edhe si një amortizator i konflikteve tradicionale me fshatin problematik, dhe për këtë arsye, guvernatori i Pargës porositej që Agiotët e pranuar në Pargë të trajtoheshin si të barabartë e me të njëjtat të drejta si qytetarët e tjerë (usaraloro quellagiustitia et egualita che usarete alli medemi Parginotti).
Megjithatë, në momente të caktuara, prania e këtyre "të huajve" bëhej shqetësuese ngaqë sillte përmbysjen e raporteve demografike. Në prill 1697, me kërkesë të përfaqësuesve të Pargës, Proveditori i Korfuzit, Benedetto Trivisan, inspektoi qytetin dhe vendosi që të largoheshin prej andej një numër ardhacakësh (esteri) e shtetas të huaj (sudditi alieni), d.m.th. shtetas osmanë, që ishin strehuar në Pargë pak kohë më parë. Këtyre u jepej mundësia, që pasi të mblidhnin të korrat e të shisnin pasuritë e patundshme që kishin brenda dhe jashtë kështjellës, të largoheshin e të vendoseshin, sipas dëshirës, në Korfuz; Paksos, Santa Maura ose More apo në çdo zotërim tjetër venecian. Gjithashtu u jepej mundësia këtyre Shqiptarëve (tani këta quhen sipas kombësisë, "Shqiptarë") që të paraqiteshin përpara Proveditorit për të parashtruar problemet e tyre. Më tej, Proveditori jep edhe listën me emrat e 20 familjarëve Shqiptarë që prekeshin nga kjo masë dhe që duhet të largoheshin (li nomi delli Albanesi che devono andar vid). Këta ishin: Dimo Chiriachi, Nasto del Sterio, Giani Giocala Macri, Lecca Giocala, Giani Giocala, Nica Revi, Marco Revi, Giani Spand, Giani Stati, Poli Stati, Nica Christos me gjithë familje, Ergiro me 4 bijtë e tij, Giani Mica, djali i Gino Masi, Giorgi Giani Ghira, Fottio Nica Prifti, Dende Spand, Giani Brongari, Petro Licurci. Në prill të vitit 1768 në Pargë po përgatitej një tjetër operacion spastrimi nga elementë të ardhur nga jashtë (persone forestiere), që ishin vendosur me banim brenda kështjellës dhe në territorin komunal rreth saj, dhe me atë rast u ngarkuan priftërinjtë e lagjeve që të paraqisnin në zyrën e sekretarisë së guvernatorit listat me emrat e fatkeqëve, duke përcaktuar gjininë, moshën dhe vitin e vendosjes në Pargë. Megjithatë, kjo prirje e dyndjes së banorëve të fshatrave përreth në Pargë kishte triumfuar dhe aty nga viti 1777, në qytet kishin mbetur vetëm tre familje "nacionale", d.m.th. autoktone, ndërkohë që e gjithë struktura ushtarake dhe administrative ishte akaparuar nga të ardhurit.
Në kuadrin e detyrave të tij për sigurinë e qytetit, guvematorit i takonte gjithashtu, që përpara se të binte nata dhe të mbylleshin portat e kështjellës, të urdhëronte dhënien e sinjalit me tambur mbi muret e kështjellës në mënyrë që të hynin brenda edhe ata ushtarë që ndodheshin jashtë kështjellës. Guvernatori, thuhej në një urdhër të autoriteteve të Korfuzit më 28 korrik 1609, duhej të asistonte në hapjen dhe mbylljen e portave të kështjellës dhe t'i mbante çelsat në shtëpinë e vet.
Përveç banesës së guvernatorit, kazermës së ushtarëve, depos së barutit, depove të drithit e të municioneve, në rrethimin e sipërm të Pargës ekzistonte edhe një hapësirë e përshtatur si burg. Mirëpo, një inspektim i Proveditorit të Përgjithshëm të Detit konstatoi se ambjenti në fjalë nuk ishte i përshtatshëm për burg dhe se, për shkak të lagështirës, ai ishte i rrezikshëm për shëndetin (pemizioso alla salute), gjë që do ngjallte protestën e institucioneve fetare (il che aboriscono gl'instituti della publica Pietd). Ndaj u urdhërua përdorimi i atij mjedisi si depo për pajisje ushtarake, që nuk dëmtoheshin nga lagështira. Poshtë kështjellës, në qytet ndodhej tregu, ku puqeshin parga- njotë e të huaj, kryesisht banorët myslimanë të rrethinave që vinin për të shitur produktet e tyre. Tregu ishte, veç të tjerash, vendi ku qarkullonin informacione nga më të ndryshmet, që nëpërmjet auto- riteteve të Pargës i përcilleshin Korfuzit Sipas një burimi të vitit 1666, guvernatori i atëhershëm i Pargës, Artemio Bulgari, e kishte bërë zakon të zbriste nga kështjella i maskuar për të mbledhur informacione për Luftën e Kandias duke u përzier me turmën.
Kështjella e Pargës u dëmtua rëndë gjatë suhneve shkatërri- mtare të Turqve më 1537, 1571 e 1657. Në të tre rastet, ishin të shumta familjet e qytetit e të rrethinave që u evakuan drejt ishullit Paksos e drejt vetë Korfuzit. Sikur të mos mjaftonin Turqit, kështjella e Pargës e pësoi rëndë edhe nga fatkeqësitë e natyrës që e goditën atë vend. Kështu, në 7 janar 1503, një rrufë goditi një nga kullat e kështjellës së Pargës, pikërisht atë që mbante fuçitë e barutit. Për rrjedhojë, kulla u hodh në erë, ashtu siç u shkatërruan edhe mjediset e ushtarëve. Nuk ishin rrufetë, por dy shigjeta të ndezura që në mesnatën e 18 tetorit 1666 u hodhën nga jashtë mureve dhe depërtuan në depon ku ruheshin 45 voza me barut. Baruti mori zjarr dhe gjithçka u hodh në erë (et tutto ë andato in aere). Depo ishte ngjitur me dhomën ku flinte Guvematori, i cili arriti të rrëmbejë çelsat e kështjellës e të kërcente jashtë banesës bashkë me djalin e tij të vetëm, Pjetrin që vrapoi t'i bjerë kambanës së alarmit, që ndodhej aty pranë. Gjithçka u dogj gjatë natës, e në mëngjes guvernatori fatkeq nuk kishte ç'të vishte për të shkuar në kishë për të falenderuar dhe për t'i drejtuar një "Te Deum laudamus" Perëndisë që mendoi për ta dhe u shpëtoi jetën. Por, njëri nga tre ushtarët që bënin rojë mbi muret e kështjellës, kishte mbetur i vrarë nga gurët e hedhur nga shpërthimi. Veç kësaj, sende të ndryshme ishin shpëmdarë andej-këndej dhe në mëngjes, në prani të klerikëve, Guvernatori i ftoi qytetarët, kundrejt kërcënimit me shkishërim, të dorëzonin sendet dhe objektet e gjetura që i përkisnin shtetit. Shpërthimit i kishin shpëtuar 15 voza të tjera me barut, që ndodheshin në një mjedis pak metra larg depos së parë. Ky incident shënoi dhe fundin e karrierës së guvernatorit Artemio Bulgari. Ky fisnik me origjinë nga viset e Janinës, që mburrej se paraardhësit e tij kishin sjellë nga stereja në Korfuz relikat e shënjta të Shën Spiridhonit, u kthye në Korfuz, ku mbeti në mes të katër udhëve, pa plang e katandi, aq sa iu lut Senatit t'i jepte një banesë publike si dhe t'i ofronte pajën për martesën e vajzës së tij.
Siç u nënvizua më sipër, Venecianët filluan t'i largohen rregullit për të emëruar në detyrën e guvematorit të Pargës qytetarë të merituar të Korfuzit. Arsyeja e këtij ndryshimi qëndronte në paaftë- sinë e treguar nga disa guvernatorë të rekrutuar pikërisht nga radhët e fisnikërisë korfiote. Mirëpo, edhe pse i pranonin dështimet e tyre, Korfiotët mundoheshin të fajësonin pagat e ulëta të tyre, si edhe zhveshjen nga disa kompetenca, që lidheshin drejtpërsëdrejti me autoritetin e guvernatorit. Të tilla ishin shoqërimi i tij me roje, ndarja e pagës dhe kalimi në revistë i garnizonit të qytetit. Pa kompetenca të tilla, pretendonin Korfiotët, detyra e guvernatorit mbetej pa shkëlqimin e respektin që duhet të kenë ofiqet publike. Guvernatori ishte privuar, madje, nga e drejta për të mbajtur çelësin e cistemës së ujit, i cili iu besua një kapiteni të këmbësorisë, që tashmë ushtronte autoritetin real në Pargë. Ndaj tij, ushtarët tregoninbindje e respekt. Guvematori i fundit i Pargës, i zgjedhur nga paria korfiote, ishte më 1657 Aluiz Beneviti, i cili duket se la një emër të mirë, të paktën për përdorimin e parave të veta për fortifikimin e kështjellës.
Territori nën juridiksionin e Pargës ndryshonte sipas kohëve dhe rrethanave. Nuk përfshinte fshatin Agia, megjithëse Venecianët insistonin ta konsideronin atë si territor venecian. Por, shtrihej drejt jugut deri në fushën e në pyllin e Frarit. Më 1715, p.sh. mësojmë se fshatrat Senizza, Tabaci e Morsi hynë nën juridiksionin venecian, kundrejt dhënies së një kontributi vjetor. Një vit më vonë, më 12 maj 1716, me rastin e futjes nën mbrojtjen veneciane të fshatit Bitha, mësojmë se ky detyrim ishte 8 realë në vit në cilësinë e së dhjetës.
Përplasjet për territore midis guvernatorëve venecianë të Pargës dhe Sanxhakbejlerëve osmanë të Delvinës rezultuan gjithnjë të pashmangshme. Megjithatë, bajlitë venecianë të Korfuzit bënin kujdes të parandalonin që konflikte të tilla, që kishin një intensitet të ulët, të ktheheshin në përplasje e luftëra të vërteta midis Portës dhe Republikës së Venedikut. Për këtë, ata kishin urdhër të prerë që të mohonin çdo implikim të tyre në ngjarje të tilla. Kur qeveritarët osmanë ankoheshin tek autoritetet e Korfuzit për incidente të provokuara nga banorët e Pargës, këto ishin të udhëzuara të shtiheshin sikur incidente të tilla ndodhnin spontanisht dhe se ata vetë, qeveritarët e Korfuzit, nuk kishin dijeni e dorë në konflikte të tilla (il mio studio ë diretto a niantener le apparenze che questi moti siano puramente spontanei). Një sjellje e tillë, i linte hapësirë veprimit të diplomacisë së lartë, kur në lojë për zgjidhjen e konflikteve të tilla hynin Bajliu venecian i Konstandinopojës, apo edhe vetë Dogji venecian.
Konfliktet mes komandantëve venecianë të Pargës dhe atyre osmanë të Margëlliçit (le differenze tra li Veneti Pargagnotti, ed Ottomani Margariti) vazhduan deri në ditët e fundit të sundimit venecian në Korfuz e Pargë. Më 1749 burimet vazhdonin të flisnin për grindjet e përleshjet midis banorëve të Pargës, shtetas venecianë, dhe shtetasve osmanë të rrethinave, që burimet i quajnë me termat "Shqiptarë" e "Turq", duke nënkuptuar me to shqiptarët e krishterë dhe ata myslimanë të Agias, Margëlliçit, Paramithisë e Mazrekut.
Por, Parga mbijetonte falë shkëmbimeve tregtare me shtetasit osmanë të territorit përreth, kryesisht me ata të Margëlliçit, dhe kjo, sipas Lorenzo Dolfin, Proveditori i Korfuzit më 1634, e bënte me rëndësi jetike për Pargën ruajtjen e marrëdhënieve paqësore me ta. Shkëmbimet mes Margëlliçit e Pargës bëheshin nëpërmjet një rruge karvanesh, ku kalimi kishte qenë vazhdimisht i lirë, deri sa aty nga viti 1620 në vendin e quajtur Shkalla, pranë fshatit Semo, bejlerët e Margëlliçit ngritën një pikë doganore, ku mblidhnin taksa arbitrare mbi çdo mall që kalonte aty. Një gjë e tillë bashkoi autoritetet dhe qytetarët e Pargës si dhe "agallarët, qehajarët, koxharët" e kështjellës së Margëlliçit, për t'i kërkuar Portës heqjen e doganës në fjalë.
Malet e Sulit janë caku fundor i vargmalit, që dikur quhej i Kasiopesë, i cili prej Sulit vazhdon drejt veriut me Zavrokon dhe përfundon afër Paramithisë me malin Kurilla. Toponimia e Sulit është krejtësisht shqiptare: Bira, Bregu Vetëtimës, Kungjë, Vila, Qafa. Edhe ndonjë emër grek, si Agia Paraskeve, Astrape e Trypa, nuk është gjë tjetër veç përkthim i thjeshtë i origjinalit shqip: Shën Premte, Vetëtimë, Bira. Banorët e Sulit ishin padyshim shqiptarë. Suli përmendet më së pari si fshati i tretë i madh, pas Kurillës e Mazhanit, në nahijen e Ajdonatit në regjistrimet osmane të viteve 1551 dhe 1583, përkatësisht me 210 dhe 180 shtëpi. Më 1583, Suli kishte edhe tre shtëpi myslimane.
Përmendjen e parë të Sulit si krahinë e gjejmë në disa raporte të vitit 1772 të Proveditorit të Përgjithshëm të Detit nga Korfuzi, ku flet për grumbullimin e forcave myslimane nga Margëlliçi, Parakallami e Paramithia për të sulmuar Sulin, e më tej Prevezën veneciane. Më 10 shkurt 1772, guvernatori i Pargës, Rodostami, njoftonte se ishte informuar nga Shqiptarët e krishterë të rrethinave, se myslimanët po grumbulloheshin në Margëlliç, deri atë çast ishin bërë 12 mijë vetë nën urdhrat e krerëve, si Mehmet Pasha, i quajturi Kallo Pasha, Ali Beu, muselim i Janinës, Maksut Bylykbashi i Paramithisë, Sulejman e Hasan Aga nga Margëlliçi. Ata do sulmonin Sulin, për ta kthyer atë në besën e tyre, nga ku u shkëput para disa vjetësh, kur zgjodhi edhe si kreun e vet të krishterin, Boçari. Mes krerëve të Çamërisë, gjithsesi, Suliotët kishin një lloj aleance me familjen Pronja nga Paramithia: Sulejman Aga shkoi vetë ta takonte të parin e tyre për ta tërhequr në inkursionin që po përgatisnin kundër Sulit, dhe më në fund e bindi atë të ndërpriste aleancën trevjeçare të mossulmimit, që kishte përmbyllur më parë me Suliotët. Venecianët frigoheshin, se siç kishte ndodhur herët e tjera, Sulejman Aga do kalonte edhe kufijtë venecianë. Një përshkrim të asaj fushate e jep kështjellari i Butrintit në një raport të 24 marsit 1772 për Proveditorin e Korfuzit. Sipas tij, shqiptarët myslimanë ishin mbledhur në fshatin Glyki, gjithsej 5-6 mijë vetë nën komandën e Sulejman Agës së Margëlliçit, dhe prej andej nisën luftën kundër Suliotëve, që nuk ishin më shumë se 600 luftëtarë. Megjithatë, Suliotët i rrethuan dhe i shpartalluan sulmuesit, të cilët u strehuan në një kishë, ku u zunë rob prej tyre,mes tyre dhe Sulejman Aga. Suliotët, pasi u morën armët dhe paratë, i lëshuan kundrejt një shume 1500 xekinë dhe premtimit se nuk do u binin më në qafë Suliotëve "trima e fatlumë" (valorosi e fortunati). Ndërkohë, Suliotët kishin shpartalluar edhe trupat e Muhtar Bylykbashit të Janinës, që me 500 vetë po vinte në ndihmë të Sulejmanit, duke vrarë 40 burra të tij. Suliotët, që ishin atë kohë shtetas otomanë, i propozuan Proveditorit të Përgjithshëm të Detit në Korfuz, të përfshiheshin në forcat e republikës, në rast se kjo pranonte të strehonte familjet e tyre në zotërimet e veta. Nga ai moment, fillon lidhja e Suliotëve me sundimtarët e ishujve të Jonit, që u shërbeu atyre si kundërpeshë ndaj presionit që ushtronin mbi ta bejlerët e Çamërisë. Krahina e Sulit përmendet edhe në një raport nga Preveza të 22 shkurtit 1779 të agjentit venecian Andrea Mamuna, i cili ndiqte lëvizjet e murgut Kozma Etoli, që atë kohë kishte vizituar veç Sulit, edhe Paramithinë, Janinën e aktualisht ndodhej në Zagor.
Në jug të Pargës ndodhej stacioni tregtar venecian Verliqui, i përmendur kështu nga Idrizi më 1154. Në prag të Kryqëzatës IV (1204), në kufijtë e themës së Nikopojës ekzistonte si nëndarje kartolarati i Glykisë (cluirtolaratum de Gliki). Më 1320 flitet për "bregun, në ujërat e Vilikit" (super marinam in aquis Vilichi). Më 1390, vendi kaloi në zotërim të Venedikut. Soustal e Koder hamendësojnë, dhe ne jemi të sigurt se është kështu, se emri i portit Vilichi, që shfaqet kështu në dokumentet veneciane në derdhje të lumit Glyki, është një përshtatje në venecianishte e emrit të lumit Glyki, i cili në antikitet quhej Akeront. Ne kemi shëmbuj të tjerë, kur lumi i ka dhënë emrin edhe skelës së ngritur në derdhje të tij (Vrecus, Dievali). Më 1835, W. M. Leake e vizitoi atë zonë dhe thotë se skela e dikurshme e Fanarit në derdhje të lumit Glyki, atë kohë quhej Splantza. Në fakt, kjo skelë shfaqet me disa emra: Gliki (=Vilichi), Fanar (=Frar), Baltë, Splancë. Ciriaco d'Ancona mbërriti në atë skelë dhe iu ngjit lumit përpjetë në një ditë të errët të vitit 1436, "kur Zeusi e kishte dëndur qiellin me re të zymta, dhe kur nata e errët po e mbështillte botën me flatra të zeza, duke i thithur ngjyrën çdo sendi mbi tokë".
Me emrin e lumit, sipas rastit Fanar apo Glyki-Viliki, identifi- koheshin edhe skela dhe forcomat buzë saj (viti 1410: "castellanaria Fanarii sive del Velechi"). Më 1479, skela e Vilikit u pushtua nga Turqit dhe këta emëruan aty një emin për administrimin e aktivitetit tregtar. Lumi Fanar (Frar), që më së shumti citohet nga burimet Vilichi (Glyki), kishte edhe një tjetër emër, Gurla, që sipas W. M. Leake në shek. XIX, ishte emri që përdornin për të banorët shqiptarë të asaj treve. Në fakt, fusha e përshkuar nga lumi në fjalë, fusha e Fanarit (Frarit) ishte e banuar edhe në shekujt në studim nga popullsi shqiptare (alle rive di Fanaro per disparere vertente fra quei confinanti Albanesi).
Më në jug të Vilikit, midis tij dhe Prevezës, ndodheshin skela dhe fortesa e Riniasës, tepër të dëgjuara në shek. XIV-XV, por në dekadencë të plotë pas asaj periudhe. Më 1613 fortesa e Riniasës ishte e shkatërruar dhe e braktisur, kështu që Sulltani dërgoi nga Konstandinopoja të atin e Mehmet Agës, një ndër primatët e Paramithisë, për ta riparuar e për ta populluar atë. Ashtu si Preveza e Arta, edhe Riniasa bënte pjesë në Sanxhakun e Janinës.
Emri i qytetit duhet të jetë me origjinë sllave (Prevoz), por që ka kaluar në formën e sotme nëpër gojën e shqiptarëve. Shfaqet në burimet më së pari tek "Kronika e Moresë", shek. XIV. Në shek. XIV-XV, Preveza duhet të ketë qenë një qendër plotësisht e braktisur, përderisa nuk përmendet as nga "Kronika e Janinës", dhe as nga "Kronika e Tokove". U pushtua nga osmanët më 1477-1478 e u fortifikua më së pari më 1486-1487, ose afro 10 vjet më herët, siç pretendohet së fundmi. Deri në atë kohë, rolin e kështjellës së parë në atë trevë e kishte pasur Riniasa. Kjo mbeti qendër e krahinës deri përtej mesit të shek. XVI. Në shtator 1538, flota turke e Hajredin Pashë Barbarosës shpartalloi në gjirin e Prevezës flotën aleate të Andrea Dorias. Preveza hyri dy herë nën sundimin e Venedikut, nga viti 1684 deri 1701 dhe nga 1717 deri 1794.
Defterët osmanë të viteve 1520 e 1530 e përfshinë Prevezën në Sanxhakun e Janinës, si pjesë e kazasë së Riniasës (sanzacco della Giannina sotto la jurisdittion del quale ë la Prevesa). Me kohë, Preveza me portin e saj bëhet baza kryesore osmane në këtë krah të Jonit. Informatorë venecianë vinin këtu nga Parga për të hetuar lëvizjet e trupave dhe të anijeve osmane. Por, Preveza u kthye edhe në një fole të anijeve pirate. Një e tillë, e ardhur nga Barbaria, u përplas në shkurt 1631 tek shkëmbi Lias dhe u mbyt. Ngarkesa e saj dhe vetë ekuipazhi që arriti të dalë në breg, ranë prë e Shqiptarëve të atyre anëve, që vrapuan të bëjnë plaçkë (gl'Albanesi di quelle parti erano concorsi per svaleggiarla, et disfare d fatto). Venecianët ndiqnin me vëmendje qoftë edhe mbërritjen e një anije të vetme pirate në portin e Prevezës, siç bëri në shkurt 1640 guvernatori i Pargës, kur u informua se një tartarë pirate ishte parë të mbërrinte në Prevezë. Guvernatori nisi sakaq një njeriun e vet në drejtim të Prevezës, për të marrë vesh cilat ishin qëllimet e anijes në fjalë.
Deri në shek. XVII, Preveza mbeti një qendër e vogël. Regjistri osman i vitit 1564 regjistron në Prevezë 43 shtëpi (njësi taksëpaguese), prej të cilëve 13 ishin beqarë. Regjistri i vitit 1569 shënon 70 të tilla, prej të cilëve 20 ishin beqarë. Dhe nëse presupozojmë se çdo shtëpi kishte mesatarisht 5 anëtarë, do të na rezultonte se Preveza kishte përkatësissht, më 1564 afro 163 banorë, kurse në 1569 kishte 270 banorë. Nëse përjashtohen funksionarët dhe ushtarët e garnizonit turk të qytetit, gjatë gjithë shek. XVI, Preveza kishte vetëm banorë të krishterë.
Sipas Proveditorit të Jashtëzakonshëm të Venedikut në Pre- vezë, Paolo Nani, rreth vitit 1570, "fortesa e Prevezës në Epir", qendër e themeluar nga Otaviani qysh në shekullin e parë të erës modeme, kishte nën juridiksion 40 fshatra me rreth 5-6 mijë banorë, nga të cilët vetëm 660 i paguanin haraç Turkut, tregues ky, që flet qysh në atë kohë për një konvertim të thellë të popullsisë rurale në islam, ndryshe nga ç'ndodhte me vetë qytetin e Prevezës. Më 1684, kur Venecianët e morën Prevezën, popullsia e qytetit ishte 1500 banorë, por duhen llogaritur edhe 1500-1700 myslimanë, që pas hyrjes së Venecianëve, u tërhoqën në Artë. Edhe më 1770, popullsia e Prevezës nuk i kalonte 1834 frymë.
Në fillim të shek. XIX, Preveza kishte 3 inijë banorë, gjysma e të cilëve turq (myslimanë). Prej këtyre pjesa më e madhe ishin Shqiptarë, që dalloheshin nga veshja, mënyrat e sjelljes dhe gjuha. Atë kohë, Lord Broughton e quante Prevezën si portin kryesor në Shqipërinë e Poshtme.