Duke pasur parasysh mjetet dhe mënyrat e sulmit e të mbrojtjes deri në shek. XV do të shohim se cilat kanë qenë kërkesat për një vënd të fortifikuar në mesjetë, në çfarë mase janë realizuar ato dhe së fundi, evolucionin, tipet e fortifikimeve si dhe vendin që ato zënë në fortifikimet bashkëkohëse.Mbrojtja e një kalaje nuk varej vetëm nga fortësia e mureve dhe e kullave të saj, por në një masë të madhe edhe nga pozicioni i saj si dhe nga konfiguracioni i terrenit, që sipas rastit përcaktonin shumë nga mënyrat, armët dhe mjetet e tjera të mbrojtjes. Prandaj, si vend ideal për ndërtimin e një kështjellë përsa i përket mbrojtjes natyrore konsiderohej një kodër e lartë shkëmbore në shumë anë e pangjitëshme, ose ndërtimi i saj në një kodër të rrethuar në sa më shumë anë me sipërfaqe ujore, veç tyre bëheshim punime plotësuese që kishin të bënin me transformimin e terrenit për qëllimin e dëshiruar, si hapja e hendeqeve të gjerë e të thellë, të mbushur me ujë ose të thatë. Në zgjedhjen e terrenit duhej pasur parasysh që fortesa të kishte dhe ujë të bollshëm për t’i rezistuar rrethimeve të gjata dhe meqenëse ajo shpesh herë ishte edhe qendër administrative e një krahine, duhet të zinte një vend qendror në të.Fortifikimet mesjetare mund t’i ndajmë në qytete të fortifikuara, kështjella të ngritura si seli e feudalit, për qëllime thjesht ushtarake, si dhe pika vrojtimi e kontrolli të rrugëve, apo për vendosje garnizonesh. Ndër qytetet dallojmë dy kategori: ato të trashëguara nga antikiteti, dhe ato të lindura rishtas në mesjetë. Ndër qytetet e trashëguara nga antikiteti, ato që nuk plotësonin kushtet e mbrojtjes natyrore apo administrative nuk patën jetë të gjatë, ndërsa të tjerat u shfrytëzuan edhe në mesjetë, si p.sh. Berati, Shkodra etj, të cilat janë ndërtuar mbi kodra të larta shkëmbore, të vështira për t’u ngjitur dhe Durrësi e Butrinti që mbroheshin nga sipërfaqe ujore.Qytetet që lindën në mesjetë e kanë shpesh herë origjinën tek kështjella e feudalit, prandaj ato kanë një sipërfaqe më të vogël, të rrethuar me mure dhe mbrojtje natyrore më të fuqishme. Të tilla janë Petrela, Gjirokastra e deri diku Kruja.Faktor tjetër mbrojtës ishin muret dhe kullat. Deri në shfaqjen e artilerisë me barut, ato duhet të ishin sa më të larta, për të vështirësuar ngjitjen në to me shkallë dhe me mure sa më të trasha për t’i rezistuar goditjes së makinave gurëhedhëse dhe deshëve. Nga ana tjetër, sa më pak mundësi mbrojtëse ofronte terreni, aq më të fuqishëm duhej të ishin muret dhe pengesat e tjera artificiale, prandaj në sistemin feudal u hoq dorë nga fortifikimet e mëdha fushore, siç ndodhte në kohën e perandorisë romake apo bizantine të hershme, pasi fuqia ekonomike e një feudali s’mund të krahasohej kurrësesi me atë të një shteti të centralizuar. Vetëm ndonjë kështjellë e vogël garnizoni është ndërtuar në terren të sheshtë, por edhe këto rrethoheshin nga të gjitha anët me një hendek të mbushur me ujë.Duke kombinuar terrenin e aksidentuar me ndërtimin e mureve mbrojtës, ndodhte shpesh që vetëm një anë më pak e mbrojtur e një maje të thepisur shkëmbore nga ndodhej zakonisht edhe hyrja për në kështjellë, të mbyllej me një mur të thjeshtë, kështu ndodh p.sh. me “Qytezën e Dakajve” në Breglumë (Rrethi i Shkodrës) apo me Stelushin në Mat. “Vetë qafa e këtij mali, e rrethuar për bukuri me mure formon këtë qytezë” thotë Barleti për Stelushin, e cila sot njihet si kalaja e Varoshit. Në të vërtetë, vetëm një anë e këtij fortifikimi mbrohet nga një mur 120m i gjatë, ndërsa anët e tjera janë shkëmbinj të pa arritshëm nga armiku.Ka qenë një karakteristikë e shqiptarëve në mesjetë, që të shfrytëzonin me mjeshtëri cilësitë mbrojtëse të terrenit, duke kursyer në këtë mënyrë materIalin dhe fuqinë punëtore dhe duke i bërë njëkohësisht kështjellat e tyre të pazaptueshme. Këtë e dëshmojnë kronistë të kohëve të ndryshme si dhe gjurmët materiale të ruajtura në vend. Skutarioti, një kronist bizantin i shek. XIII, kur përshkruan dështimin e fushatës ndëshkimore bizantine kundër shqiptarëve më 1269 thotë se “ata banonin nëpër male të pashkelshme ku as kali nuk mund të hipte”. Ndërsa më vonë. Kritobuli nga Imbri, në përshkrimin e fushatës së Mehmetit II kundër shqiptarëve më 1459, thotë për këta të fundit se ... “banojnë në male të mëdha e shumë të larta që kalohen me vështirësi, ku kanë kështjella të shumta e të fuqishme dhe me poshtë shënon se shqiptarët “kishin për strehim dhe mburojë malet dhe natyrën e paafrushme të vendit” dhe se shtigjet që të çonin drejt tyre nëpërmjet maleve “i ruanin me roje të fuqishme”.
Kjo mjeshtëri u vazhdua dhe u përsos më tej nga Skënderbeu gjatë luftës 25 vjeçare shqiptaroturke. Edhe feudalët e tjerë shqiptarë, para se të bëheshin aq të fuqishëm sa të zotëronin qytete të mëdha, të fortifikuara dhe një numur të konsiderueshëm kështjellash, i kanë patur selitë e tyre të fortifikuara në vende të thella malore, e të pakalueshme. Shembull i një fortifikimi të tillë është kalaja e Gurit të Bardhë (Petralba) në Mat, ku një kurriz shkëmbor i thepisur, plotësohet në vendet më pak të mbrojtura me fragmente muresh dhe me një kullë të vetme për vrojtim. Krahas këtyre formave të thjeshta të fortifikimeve mesjetar,e që u përdorën kur e kërkonte nevoja, konstatojmë edhe forma më të ndërlikuara sidomos në qytetet mesjetare kryesore.Në disa qytete si Shkodra dhe Kanina dallojmë tre pjesë të fortifikuara që lidhen me porta midis tyre.Qyteti i poshtëm, i mesëm dhe kështjella. Kjo e fundit shërbente për qëndrimin e parisë së qytetit apo feudalit, për qëndrimin e garnizonit dhe si vend i rezistencës së fundit në rast se do të merreshin nga armiku dy pjesët e tjera. Kështjella ndodhej në vendin më të lartë dhe më të mbrojtur të kodrës. Disa qytete përbëhen vetëm nga kështjella dhe qyteti i fortifikuar, si Kruja, Drishti dhe Danja, ku kështjella në përmasa mjaft të vogla shërbente si seli e fortifikuar e feudalit apo e parisë së qytetit. Një skemë tjetër na paraqet Shurdhahu. Ai ndahet nga muret mbrojtës në dy pjesë, në qytetin e poshtëm dhe të sipërm, ku ky i fundit kryente edhe funksionin e kështjellës, por kryesisht shërbente për të ndarë zonën ushtarake të pushtuesit nga pjesa tjetër e qytetit. Në raste të tjera takojmë kështjellën të ndërtuar në majën e një kodre dhe qytetin e pa fortifikuar në shpatin e saj apo në rrëzë të kodrës, si në Lezhë, Mborje, Podgorije. Një skemë më të ndërlikuar na paraqesin Berati dhe Butrinti. Në të dy rastet akropoli apo kështjella që zë pjesën më të lartë dhe të mbrojtur të qytetit përmban brenda saj dhe një ndarje më të vogël e cila shërbente si seli e fortifikuar. Në këtë mënyrë ajo veçohej nga pjesa tjetër e kështjellës, ku qëndronte garnizoni. Ndryshe nga këto dy qendra, Durrësi, brenda mureve rrethues të qytetit, përmban dy kështjella të veçuara nga njëra tjetra. E para në pjesën më të lartë të kodrës, shërbente si seli e Dukës së Durrësit dhe më vonë e feudalëve shqiptarë Topias, ndërsa tjetra më poshtë e mbështetur tek muri jugperëndimor shërbente si vend qëndrimi i rojeve apo garnizonit të qytetit. Në një periudhë të vonë, sidomos gjatë gjysmës së dytë të shek. XIV fillojnë të fortifikohen edhe Varoshet (lagjet e jashme). Kështu, Shkodra kishte një Varosh të fortifikuar, muri i të cilit kalonte përgjatë bregut të lumit Drinasa, poshtë kodrës së kalasë, ndërsa rrethimi jashtëm i Beratit i shërbente më tepër furnizimit me ujë të qytetit të sipërm, pasi shpati i kodrës në këtë anë është shumë i aksidentuar. Rrethimi i shpatit jugor të kodrës së Beratit evoluon në tri faza. Deri në vitin 1280, ky rrethim ishte realizuar me ledhe dheu, në shek. e XIV u zëvendësua me mure guri, ndërsa në periudhën turke me një tunel të jashtëm të ndërtuar me mure që përfundonte në skaj me një kulle.Një pjesë e kështjellave, sidomos ato të destinuara për qëndrimin e garnizoneve kanë zakonisht forma të rregullta gjeometrike, kryesisht katërkëndëshe. Muret në fortifikmet mesjetare kanë një gjerësi prej 1-4m., por shumica prej tyre variojnë në diapazonin 1,50-2,50m. Pothuajse në të gjitha rastet, me përjashtim të mureve me trashësi rreth 1m ato përforcohen me breza druri, të futura brenda trashësisë së murit dhe të vendosura në intervale të barabarta lartësie. Brezat e drurit luanin rolin e një brezi antisizmik, e bënin murin më elastik kundrejt goditjeve dhe lokalizonin deri diku prishjet. Që një mur të ishte më rezistent kundrejt goditjeve preferohej që terreni brenda tij të ishte në një lartësi sa më të madhe, me një fjalë që ai t’i vishej sa më tepër të qe e mundur shpateve të kodrës (Kalaja e Shkodrës). Por një parim i tillë nuk është zbatuar kudo. Në mure janë përdorur edhe breza tullash, sidomos rreth fillimit të XIII. Por këto breza nuk përshkonin gjithë trashësinë e murit si në periudhën e vonë antike, por futeshin vetëm në faqen e jashtme të tij, duke shërbyer si mjet dekorativ. Në Berat, në ndërtimet e periudhës së Mihal Komnenit është zbatuar “Teknika e tullës së mbuluar”, ku njëri rresht tullash midis dy të tjerëve, qëndron i futur më brenda dhe mbulohet me një shtresë llaçi. Kjo teknikë ka qenë e përhapur gjerësisht në ndërtimet e Kostandinopolit, ku datohet në shek. XI-XII. Është përdorur gjithashtu, krahas mureve të ndërtuara vetëm me gurë edhe teknika bizantine “kluazonazh” sidomos në ndërtimet e shek. XIV. Në këtë rast, gurët të punuar në forma të rregullta katërkëndëshe rrethoheshim me tulla në formë kornize, ku tullat që kufizonin pjesët e sipërme dhe të poshtme të gurëve formonin breza paralele të pandërprerë. Fugat e llaçit midis gurëve dhe tullave ishin të trasha dhe arrinin nganjëherë trashësinë e tullës. Gjatë shekullit XV kjo teknikë fillon të degjenerojë, fugat e llaçit nuk ishin më të gjera, rreshtat horizontale të tullave nuk kishin lartësi të barabartë, dhe shpeshherë këto të fundit ndërpriteshin. Teknikën e mësipërme e takojmë si në ndërtimet mbrojtëse të Skënderbeut në Kepin e Rodonit, ashtu edhe në një kullë Veneciane në Durrës. Në rastin e fundit, mund të shihet ndikimi vendas, që ushtrohej nëpërmjet mjeshtrave të ndërtimit edhe në arkitekturën ushtarake veneciane. Shpesh, muret kombinoheshin në pjesën e brendshme me pilastra drejtkëndëshe të mbuluara me harqe, si në Bashtovë e Butrint, ose me ambiente tërthore të mbuluara me qemerë cilindrikë. Në këto raste muret ishin më të hollë, por kjo mënyrë ndërtimi, ndërsa i bënte ato më rezistente kundrejt goditjeve, kufizonte çarjet midis dy pilastrave dhe kursente materialin, nga ana tjetër krijonte mundësinë për të patur më shumë nivele luftimi në muret e kështjellës, pasi shpesh herë muret midis pilastrave përshkoheshin nga frengji. Me frengji shigjete përshkoheshin nganjëherë edhe mure të një trashësie të vogël, si në Shurdhah, ndërsa në një rast frengjitë i gjejmë në mure me trashësi rreth 2,50m (Kalaja e Vivarit). Në disa raste, kryesisht në ndërtimet e hershme mesjetare, muret përforcoheshin me pilastra drejtkëndëshe (0,80X0,80m), të projektuara në anën e jashtme të mureve, të cilat ndonjëherë alternoheshin dhe me pilastra trekëndëshe (Butrint, Mesopotam, Kaninë).Zakonisht muret kishin një lartësi nga 6-10m. Në pjesën e sipërme ndodhej shtegu i kalimit të rojeve dhe parapeti me bedena. Hapësirat midis bedenave shërbenin si vende luftimi. Më vonë, edhe vetë bedenat u përshkuan nga frengji shigjete, por rastet e njohura në vendin tonë nuk shkojnë më herët nga shek. XV.Parapeti i dhëmbëzuar me bedena pëson dhe një ndryshim tjetër, hapësirat midis këtyre të fundit mbyllen me mur duke krijuar një parapet të vazhduar, i cili përshkohet nga një brez i pandërprerë frengjish. Rastin më të hershëm, që i takon fillimit të shek. XVI e kemi në kalanë e Vivarit, ndërsa të tjerat i hasim në periudha mjaft më të vona.Për të kontrolluar rrëzën e murit dhe për të lëshuar objekte të rënda, apo ujë të vluar mbi armikun, sipër kreshtës së mureve ndërtoheshin erkerë prej druri që dilnin në formë konsoli, ato mund të ishin të vazhduar (gardhe) apo në trajtën e ballkoneve të shkëputur (mashikula). Rastin e parë, më të hershmin, e kemi hasur në kalanë e Durrësit qysh në shekullin XI, në periudhën e luftrave normano-bizantine, ndërsa të dytin e njohim nga një dokument i vitit 1280, i cili përmban një urdhër të Karlit I Anzhu për paisjen e murit të Akropolit të Durrësit me 24 mashikula të tilla. Por më shpesh ato ndërtoheshin përmbi portat apo nëpër kulla. Mashikula guri, që zëvendësuan të drunjtat, në vendin tonë nuk ruhen para shek XVI.
Shtegu i kalimit të rojeve ose rruga mbi mur krjohej nga vetë trashësia e murit, mbi një sistem harqesh mbi pilastra apo me platforma druri të dala konsol, kur muret ishin të hollë (Drisht, Shurdhah), në rastin e fundit edhe shkallët që të çojnë në shtegun e rojeve janë prej druri, por në të shumtën e rasteve ato janë prej murature guri, ato ndërtohen brenda trashësisë së mureve, ose i mbështeten këtyre të fundit.Me daljen e artilerisë, trashësia e mureve fillon të rritet ndërsa lartësija e tyre të pakësohet. Për t’u rritur qëndrueshmëria, ato fillojnë të ndërtohen në pjesën e poshtme në formë skarpati, ose te kenë një pjerrësi të lehtë në anën e jashtme, duke filluar që nga pjesa e sipërme. Bazamente të pjerrura tek muret dhe kullat hasen shpesh si modifikime në fortifikime më të hershme, por ka dhe mure e kulla kështjellash të projektuara që në fillim si të tilla. Këto të fundit nuk i gjejmë në ndërtime më të hershme se të shek. XV apo fundi i shek. XIV.Kullat në fortifikimet tona mesjetare i hasim në forma të ndryshme planimetrike, katërkëndëshe, trekëndëshe, në formë të shkonjës U, gjysmë rrethore, të rrumbullakta dhe poligonale. Kullat katërkëndëshe janë përdorur gjatë gjithë kohës, pasi ishin më të lehta për t’u ndërtuar. Në fortifikimet më të hershme në shekujt X-XII gjejnë përdorim të gjerë kullat trekëndëshe dhe më pak ato në formë U-je. Këto dy tipe kullash përsërisin forma të njohura dhe të përhapura gjerësisht në kohën e vonë antike. Kullat trekëndëshe vazhdojnë të përdoren edhe më vonë deri në shek. XIV, por ato më të hershmet (Butrint, Shurdhah) kanë mure të holla dhe një linjë të çrregullt, dhe në shumë pikpamje nuk arrijnë akoma nivelin e kullave pararendëse të shek. VI. Kjo tregon se gjatë shekujve të parë të mesjetës nuk pati ndonjë zhvillim të dukshëm të artit të fortfikimit. Por, nga fundi i shek. XII e sidomos gjatë shek. XIII preferohen më tepër kullat katërkëndëshe dhe rrethore. Që lartësia e tyre filloi të shtohet, këtë e dëshmojnë kullat e larta katërkëndëshe të ndërtuara në Berat në kohën e Mihal Komnenit, si dhe veprimtaria ndërtuese e Karlit I në Durrës. (1280), i cili lartësoi të gjitha kullat dhe muret e Akropolit, dhe për më tepër theksoi diferencën në lartësi që duhej të kishin kullat nga muret. Në shek. XV, lartësia e kullave filloi përsëri të pakësohej, por tani muret bëheshin më të trashë dhe të pjerrur ose me skarpat në pjesën e poshtme. Shumë kuptimplotë është një pasazh i Barletit për kullat që ndërtoi Skënderbeu në Krujë, rreth viteve 1451-52, ku thuhet se Skënderbeu i bëri ato më të bukura dhe më të forta se ishin më parë, por nuk i ngriti përmbi mure, për të mos iu ekspozuar artilerisë së armikut, ndërsa muret e tyre në anën e jashtme i pruri në formë skarpati. Me shfaqjen e artilerisë fillojnë të gjejnë gjithnjë e më tepër përdorim kullat rrethore, të cilat nuk i ekspozonin predhave të topave një faqe të gjerë të sheshtë, ndërsa disa kullave katërkëndëshe, si në Drisht, iu dha formë e rrumbullakët, duke iu veshur një mur në anën e jashtme. Më të rralla ishin kullat poligonale, por këto siç duket fillojnë të përdoren kryesisht në këtë periudhë. Kullat ndaheshin në disa kate, me dysheme druri apo me qemere. Por ka edhe raste kur njeri nga katet mbulohej me qemer, ndërsa të tjerët me dysheme druri, në këto raste mbulesa me qemer zakonisht i takonte katit të sipërm në të cilin ndodhej tarraca. Pjesa e sipërme e kullës përfundonte me një parapet të dhëmbëzuar me beden,a që rrethonin një tarracë ose mbulohej me çati druri. Çatia mund të mbështetej mbi një mur të plotë apo mbi një mur të dhëmbëzuar me bedena, si në Bashtovë. Në faqet e pakontrollueshme prej kullave fqinjë dalin shpesh herë në formë konsoli mashikula prej druri që kontrollonin rrëzën e murit të kullës (Bashtovë, Durrës) ose dilte në këtë mënyrë mbi murin perimetral krejt kati i sipërm i kullës i ndërtuar prej druri (Petrelë). Në disa raste, në katin e poshtëm të kullës ndërtohej një sterë e cila mbulohej me qemer apo me kupol ose kjo pjesë e kullës e pa ndriçuar nga frengji apo dritare shërbente si depo apo si burg. Kullat mund të ishin edhe krejt të hapura nga ana e brendshme (Bashtovë, Petrelë), por këto ishin më pak rezistente dhe nuk siguronin një mbrojtje të pavarur. Ato ndërtoheshin për të kursyer materialin ose për të mos shërbyer si qendra rezistente kundrejt pjesës së brendshme të fortifikimit, në rast se një pjesë e garnizonit do të ngrinte krye apo në qytete do të kishte revolta. Kullat pajiseshin me frengji për armë të ftohta dhe më vonë për topa. Në shkallën fillestare të zhvillimit të artilerisë, frengjitë për topa hapeshin në katet e poshtëm apo të mesëm të kullave. Frengjitë më të zhvilluara deri në shekullin e XV, kishin në planimetri formën e një trapezi me bazën e vogël të drejtuar nga jashtë dhe mbuloheshin me qemere prej tullash apo guri. Në një kullë të Durrësit, frengjitë për topa kanë edhe një zgjerim të lehtë në anën e jashtme. Tipat më të hershëm të frengjive të destinuar për topa të kalibrave të vegjël janë frengjitë në formë çelsi. Ato, në anën e brendshme kanë formën e një kamareje e cila përshkohet nga një vrimë e rrumbullakët për nxjerrjen e grykës së topit, mbi të cilën kishte një të çarë të ngushtë vertikale për vrojtim, e cila ishte e lidhur me vrimën e rrumbullakët apo e ndarë prej saj. Të dyja format i takojmë si të njëkohëshme në kalanë e Kepit të Rodonit. Për të siguruar bazën e mureve të kullave, kundër hapjes së tuneleve dhe minimit ndërtoheshin nga një herë bazamente të veçantë me mure guri, që rrisnin mjaft trashësinë e mureve të themelit (kështjella e poshtme, Durrës). Përveç kullave të zakonshme, në kala apo kështjella ndërtoheshin edhe kryekulla (donzhone), ato mund të ishin të shkëputura nga muret rrethuese dhe zinin një vend qendror në kështjellë, të lidhur me to apo krejt të veçuara. Kryekulla ishte pjesa e fortifikuar më me kujdes e një kështjelle dhe ishte e aftë t’i rezistonte një rrethimi. Prej saj drejtoheshin luftimet mbrojtëse në raste rrethimi, tërhiqej garnizoni apo një pjesë e tij në rast se binte kështjella. Shembull i një kryekulle në funksion të një kalaje është kulla e Teodor Komnenit në Durrës, e ndërtuar në vitn 1225, ajo ishte fortifikuar në anën e brendshme me një mur rrethues dhe ishte vendosur në linjën e jashtme të mbrojtjeve të qytetit, që ndërsa shihte dhe kontrollonte veprimet në kala, kontrollonte nga ana tjetër fushën e luftimit para saj, si dhe hyrjen në kështjellën e sipërme. Një shembull tjetër të ngjashëm e ndeshim në Butrint, ku kryekulla është pjesë e një kështjelle të vogël të ndërtuar nga despoti i Epirit Mihali II në vitin 1236. Ajo zë këndin jugperëndimor të akropolit dhe ashtu si në Durrës projektohet në anën e brendshme të murit të kështjellës. Me një kullë të brendshme, mbështetur në një mur të thjeshtë rrethues, pa kulla të tjera mbrojtëse, është kompozuar edhe kështjella anzhuine e Mashkjezës, në krahinën e Cakranit, e ndërtuar në gjysmën e dytë të shek.XIII.Një tip kulle i veçuar është kulla e Pirgut në Myzeqe, ajo ka formë pesëkëndëshe me dy brinjët më të gjata nga 17 m. ndërsa të tjerat 14 m. Të parat duke krijuar një kënd më të mprehtë drejtoheshin nga lumi, nga ishte dhe drejtimi kryesor i mbrojtjes. Në dokumentat mesjetare, kulla e Pirgut përmendet herë si kullë dhe herë si fortesë e vogël.Megjithëse sot ruhen fare pak gjurmë për të gjykuar, në faqet e brendshme të kullës ka patur natyrisht ambiente tërthore dhe një oborr të vogël të brendshëm. Ambientet anësore që shërbenin për banim, si depo dhe si ambiente luftimi e shtonin fortësinë e mureve të kullës dhe ekonomizonin hapësirën e brendshme.Një interes të veçantë paraqesin mbrojtjet e hyrjeve. Mbrojtjet më thjeshta që përsërisin skema të vjetra janë ato kur hyrja mbrohet nga një kullë anësore e jashtme (Kanina) apo e brendshme (Stelush) ose prej dy kullash anësore që projektohen plotësisht jashtë mureve (Shurdhahu). Në disa raste, hyrjet përshkojnë faqen anësore të një kulle katërkëndëshe (Drisht), ose faqen ballore të saj (Bashtovë). Në rastin e fundit kulla mund të gjendet edhe brenda fortifikimit, si në Berat. Hyrjet më të mbrojtura mesjetare ishin ato që përshkonin një korridor të gjatë të mbuluar me një ose disa kthesa këndrejtë. Hyrja për në kalanë e Petrelës formohet nga një korridor i mbuluar me qemer me dy kthesa kënddrejtë. Me një kthesë dhe me një korridor të mbuluar anash, në të cilin ka vende të thelluara për vendosjen e rojeve, është pajisur edhe hyrja kryesore e Krujës dhe e Shkodrës. E para ka një portë rrëshqitëse në ballë dhe dy porta të thjeshta gjatë korridorit. Një korridor të harkuar por të pa mbuluar me qemer përshkon dhe hyrja në Kepin e Rodonit. Hyrjet që përshkonin korridore të mbuluar kanë pasur dy ose më tepër porta. P.sh. njëra nga hyrjet e kalasë së Gjirokastrës kishte tri porta të forta hekuri, të vendosura njëra pas tjetrës. Mbi qemeret e korridoreve para portave hapeshin vrima për hedhje Iëngjesh të nxehtë mbi armikun, si në kalanë e Shkodrës. Vrima katërkëndëshe me prag të pjerrur nga jashtë hapeshin dhe mbi murin që ngrihej mbi portën e parë, të cilat, përveç qëllimit të përmendur më lart shërbenin dhe për të hedhur ujë mbi zjarrin që mund të vinte armiku për djegien e portës (Shkodër). Portat e mbrojtura nga një mashikull guri të ndërtuar mbi to, nuk na janë ruajtur para shek. XVI. Më të hershmet janë ato prej druri. Të tilla duhet të ketë patur Kalaja e Bashtovës dhe kështjella e poshtme e Durrësit, ndërsa mashikulat prej guri në mbrojtje të portave fillojnë vetëm në shek.XVI.Për një mbrojtje më të mirë të portave kryesore, në disa qytete të fortifikuara u ndërtuan oborre të fortifikuar (barbakane). Oborri ishte një ndërtim plotësues, para portës kryesore, që e bënte atë të dyfishtë. Prej tyre na janë ruajtur: Barbakani para hyrjes kryesore në kalanë e Beratit dhe ai i kalasë së Shkodrës, të cilat i kemi përshkruar bashkë me kalatë përkatëse.Portat ishin prej kanatash druri të trashë, nganjëherë të veshura dhe me pllaka hekuri. Kanatet rrotulloheshin në boshte metalike vertikale të fiksuar si në gurët e pragut të portës edhe në pjesën e sipërme. Kanatet siguroheshin nga brenda nga një tra i fortë (katarah) që fiksohej në dy vrima të thella të hapura në shpatullat e portës. Përveç portave dy kanatëshe janë përdorur dhe porta rrëshqitëse (Krujë), që lëshoheshin nga kati II i kompleksit të hyrjes, ato përdoreshin ose për të dubluar portën dy kanatëshe ose për të krijuar një kurth për armikun që sulmonte hyrjen.Në qoftë se do të përpiqemi të përcaktojmë se ç’vend zinin fortifikimet mesjetare në Shqipëri deri nga mesi i shek. XV duhet të hedhim një sy mbi zhvillimin e artit mesjetar të fortifikimit në vendet fqinjë dhe ato të Evropës perëndimore.Fiset sllave që u vendosën në Gadishullin.
Ballkanik njihnin vetëm fortifikimet në formë rrethi me ledhe dheu e drunj, por gjatë kontaktit që ata patën me Bizantin filluam të ndërtojnë fortesat e para me mure guri.Në tërë Europën feudale të shek. IX, X dhe deri në shek. XI, fortifikimet në pjesën më të madhe ishin prej druri. Kështjellat prej druri u rindërtuan me gurë në Francë gjatë viteve 1170-1220.Ndikim të madh në zhvillimin e fortifikimeve Europiane ka patur Lindja. Kryqtarët e parë që u kthyen prej andej sollën në Europë një përvojë të çmueshme dhe modele të vlefshme të fortesave. Ndryshe qëndron puna me Perandorinë Bizantine, në të cilën përfshihej prej kohësh dhe territori i Shqipërisë. Këtu ndërtimi i fortifikimeve me mure guri mbështetej mbi një traditë të vazhdueshme e të fuqishme. Po të përmendim disa elemente të fortifikimeve që u përhapën nga kryqtarët në Europë gjatë shek. XII-XIII siç janë mashikulat, apo erkerët e vazhduar në muret e kullat, hyrjet me kthesa etj. Këto elemente i hasim në fortifikimet bizantine në një periudhë më të hershme siç është rasti i erkereve prej druri mbi muret e Durrësit, apo porta me kthesa në citadelën e brendshme të Ankarasë, e ndërtuar nga Mihali III në vitin 859. Pra, duhet menduar që jo vetëm fortifikimet bizantine në përgjithësi, por edhe ato që ndodheshin në territoret e banuara nga shqiptarët, veçanërisht Durrësi, kanë ndikuar jo vetëm në arkitekturën ushtarake të popujve fqinjë por edhe në atë të Europës Perëndimore. Por, duke filluar që nga koha e shfaqjes së artilerisë e sidomos gjatë shek. XV qendra e gravitetit kalon në Itali, si dhe në bregdetin Dalmat, që ishte i kërcënuar drejtpërdrejt prej Perandorisë osmane, dhe ku lindin mjaft herët bastionet rrethore për artileri. Fortifikimet italiane janë të parat që mbajnë një vulë të re kur në shumë vende vazhdohej të ndërtohej me metodat e vjetra. Por, ne pamë sesi Skënderbeu, megjithëse me mjete të kufizuara financiare, që pas rrethimit të parë të Krujës më 1450, u udhëhoq nga të njëjtat parime të përparuara të kohës për të realizuar ndërtimet e tij mbrojtëse.Për shkak të rrethanave historike dhe përfshirjes që në zanafillë në perandorinë bizantine, e cila trashëgoi arritjet në artin e fortifikimit të antikitetit, të periudhës romake, por edhe të vendeve të lindjes me të cilat ajo ishte në kontakt të vazhdueshëm, në arkitekturën e fortifikimeve, në territoret e banuara nga shqiptarët, mund të ndiqen hap pas hapi përparimet e artit të fortifikimit gjatë gjithë mesjetës, si dhe hapat e para të transformimit të kështjellave mesjetare në fortesa për artileri, proces që u ndërpre për shkak të pushtimit turk.