Jo shumë poshtë sipërfaqes së këtyre historive gjenden disa nga temat më të rëndësishme të historisë së mëvonë të Romës, si dhe disa nga ankthet më të thella kulturore të Romës. Ato rrëfenja kanë shumë për të na treguar ne mbi shqetësimet dhe vlerat e romakëve ose së paku mbi shqetësimet e atyre romakëve që kishin kohën, paranë dhe lirinë për shqetësime të tilla; ankthet kulturore janë shpesh privilegje të të pasurve. Siç e kemi parë ne sakaq, një temë, ishte natyra e martesës romake. Sa brutale ishte e destinuar të ishte martesa nëse marrim parasysh origjinën e saj? Një tjetër, sakaq i dalluar në fjalët e grave sabine që po përpiqeshin të pajtonin baballarët dhe bashkëshortët e tyre luftarakë, ishte lufta civile.
Një nga enigmat e mëdha mbi këtë legjendë themeluese është pretendimi se në të qenë përfshirë dy themelues, Romuli dhe Remi. Historianët modernë kanë hedhur lloj-lloj hipotezash për të shpjeguar binjakun në dukje të tepërt. Ndoshta kjo shpjegon një lloj dualiteti bazik në kulturën e Romës, mes klasave të ndryshme të shtetasve apo grupeve të ndryshme etnike. Ose ndoshta ajo reflekton faktin se më vonë kishte gjithmonë dy konsuj në Romë. Ndoshta struktura më të thella mitike janë të lidhura me këtë dhe Romuli e Remi janë një lloj versioni i binjakëve hyjnorë që gjenden në anë të ndryshme të mitologjisë botërore, nga Gjermania deri te India Vedike, përfshirë historinë biblike të Kainit dhe Abelit. Por çfarëdo zgjidhje që ne zgjedhim (dhe shumica e spekulimeve modeme nuk janë shumë bindëse), një enigmë edhe më e madhe është fakti se një nga binjakët themelues me të vërtetë rezultoi i tepërt, për shkak se Remi u vra nga Romuli, ose në versione të tjera, nga një prej xhelatëve të tij, pikërisht në ditën e parë të qytetit.
Për shumë romakë, të cilët nuk e hodhën poshtë këtë rrëfenjë duke e cilësuar thjesht si ’mit’ apo ‘legjendë, ky ishte aspekti i padurueshëm i themelimit. Duket se e ka vënë Ciceron aq në siklet sa, në rrëfimin e origjinës së Romës në librin Mbi Shtetin, ai nuk e përmend atë: Remusi shfaqet në fillim i ekspozuar bashkë me Romulin, por pastaj thjesht zhduket nga rrëfenja. Një shkrimtar tjetër, historiani Dionisi i Halikarnasit, një banor i Romës në shekullin e parë p.e.s., por që zakonisht thirret me emrin e qytetit të tij të lindjes në brigjet modeme të Turqisë - zgjodhi ta përshkmajë Romulin si shumë të trishtuar nga vdekja e Remit (ai humbi dëshirën për të jetuar). Ndërsa një tjetër, i njohur nga ne vetëm si Egnatius, pati një mënyrë më të fuqishme për të anashkaluar problemin. E vetmja gjë e regjistruar mbi Engatiusin, është se ai e përmbysi historinë e vrasjes tërësisht dhe doli në konkluzionin se Remusi mbijetoi deri në moshë të thyer, duke jetuar edhe pas vdekjes së vëllait të tij binjak.
Kjo ishte një përpjekje e dëshpëruar dhe pa dyshim aspak bindëse, për t’i shpëtuar mesazhit të zymtë të historisë: vëllavrasja ishte thellësisht e ngulur në politikën romake dhe shpërthimet e herëpashershme dhe të tmerrshme të konfliktit civil, të cilat përshkuan historinë e Romës që nga shekulli i gjashtë p.e.s. (vrasja e Jul Cezarit në vitin 44 p.e.s. ishte vetëm një shembull), sugjerohen paksa të paracaktuara. Cili qytet, i themeluar me vrasjen e vëllait nga vëllai, mund t’i shpëtojë vrasjes së qytetarëve nga qytetarët? Poeti Kuintus Horatius Flakus (Horaci’) ishte vetëm një nga shumë shkrimtarët që iu përgjigj këtyre pyetjeve në mënyrën më të hapur. Duke shkruar rreth vitit 30 p.e.s, menjëherë pas dekadës së luftimeve që pasuan vdekjen e Cezarit, ai u ankua: ‘Fat i hidhur ndjek romakët dhe krimi i vrasjes së vëllait, që kur u derdh gjaku i të pafajshmit Remus në tokë, është një mallkim mbi pasardhësit e tij’. Lufta civile, ne mund të themi se ishte në gjenet e Romës.
Që të jemi të qartë, Romuli mundej, dhe shpesh qe paraqitur si baba themelues heroik. Shqetësimi mbi fatin e Remit nuk e ndaloi Ciceron të përpiqej të merrte gunën e Romulit në përplasjen e tij me Katilinën. Dhe, pavarësisht hijes së vrasjes, imazhi i binjakëve që ushqehen nga ujku gjendej në të gjithë botën e Romës së lashtë: nga vetë kryeqyteti - ku dikur gjendej një grup statujash të tyre në Forum dhe një tjetër në kodrën Kapitoline - deri në cepat më të largëta të perandorisë. Në fakt, kur njerëzit e ishullit grek të Kiosit deshën të demonstronin besnikërinë e tyre ndaj Romës në shekullin e dytë p.e.s, një nga gjërat që ata vendosën ishte të ndërtonin një monument ku paraqisnin, siç thanë ata, ‘lindjen e Romulit, themeluesit të Romës dhe vëllait të tij Remusit’. Monumenti nuk ka mbijetuar. Por ne dimë për të; për shkak se Kianët e regjistruan vendimin e tyre në një pllakë mermeri, e cila ekziston edhe sot. Pavarësisht kësaj, mbetej një shkallë nervozizmi moral dhe politik mbi karakterin e Romulit. Nervozizëm në një mënyrë tjetër shkaktonte edhe ideja e strehimit dhe mikpritjes që Romuli u dha të gjithë të ardhurve - të huaj, kriminelë dhe njerëz në arrati - në përpjekje për të gjetur shtetas për qytezën e tij të re. Te kjo kishte edhe aspekte pozitive.
9.Romuli dhe Remi mbërritën në cepat më të largëta të Perandorisë Romake. Ky mozaik i shekullit të katërt të e.s. u zbulua në Aldborough në veri të Anglisë.
Këtu ujku është një krijesë shumë e gëzuar dhe afruese. Binjakët duket se po lundrojnë rrezikshëm në ajër, gjë që me gjasë është më shumë si rimendim njësoj si shtesat e periudhës së Rilindjes në grupin në Kapitoline.
Në veçanti kjo reflektonte kulturën e hapjes së jashtëzakonshme të Romës dhe gatishmërisë për të inkorporuar të huajt, gjë që e vë atë mënjanë nga çdo shoqëri tjetër në lashtësinë e Perëndimit për aq sa ne dimë. Asnjë qytet grek nuk ishte as së largu kaq mikpritës sa Roma; Athina në veçanti ishte shumë më e ashpër në dhënien e shtetësisë. Kjo nuk është rrjedhojë e ndonjë temperamenti ‘liberal’ të Romës në kuptimin modern të kësaj fjale. Ata pushtuan territore të mëdha në Europë dhe më tutje, në disa raste me brutalitet të tmerrshëm; dhe shpesh qenë ksenofobë e refuzues ndaj popujve që i quanin ‘barbarë’. Megjithatë, në një proces unik për çdo perandori paraindustriale, banorët e këtyre territoreve të pushtuara, ‘provincat’ siç i quanin romakët, gradualisht morën shtetësinë e plotë romake dhe të drejtat ligjore e mbrojtjet që shoqëronin këtë. Kjo kulmoi në vitin 212 të e.s. (ku SPQR-ja ime përfundon), kur perandori Karakala bëri çdo banor të lirë të perandorisë një shtetas romak.
Edhe para kësaj, elita e provincave pati hyrë në hierarkinë politike në kryeqytet dhe në numra të mëdhenj. Senati i Romës gradualisht u bë ajo që sot mund të përshkruhet si një organizëm bindshëm multikulturor dhe lista e plotë e perandorëve romakë mbart shumë emra nga ata që e kishin origjinën jashtë Italisë: babai i Karakalas, Septimius Severus, ishte perandori i parë nga territori romak i Afrikës; Trajani dhe Hadriani, të cilët qeverisën gjysmë shekulli më herët; patën ardhur nga provinca romake e Spanjës. Kur, në 48 të e.s. perandori Klaudius - imazhi prej babaxhani i të cilit është krijuar më shumë nga romani i Robert Graves Unë, Klaudius sesa nga jeta e tij reale - po debatonte para një senati paksa ngurrues që shtetasit nga Galia të lejoheshin të bëheshin senatorë, ai kaloi ca kohë duke u rikujtuar atyre se Roma pati qenë e hapur ndaj të huajve që nga fillesat. Teksti i këtij fjalimi, përfshirë disa pyetje të pakëndshme që duket se edhe një perandor duhej t’i duronte, u shkrua në bronz dhe u vendos në ekspozim në provincë, në atë që është qyteti i Lionit, ku mbijeton edhe sot. Klaudiusi duket se nuk e pati shansin të bënte ndryshimet që bëri Cicero për variantin e publikuar.
Një proces të ngjashëm pati me skllavërinë. Skllavëria romake ishte në disa aspekte po aq brutale sa edhe metodat romake të pushtimit ushtarak. Por për shumë skllevër romakë, veçanërisht ata që punonin në kontekstin e familjeve urbane dhe jo duke u rraskapitur nëpër fusha apo miniera, skllavëria nuk ishte domosdoshmërish një dënim për jetë. Atyre rregullisht u jepej liria ose ata arrinin ta blinin atë me paratë që kursenin; dhe nëse pronari ishte një shtetas romak, ata fitonin edhe shtetësi të plotë romake, me pothuajse aspak disavantazhe përballë atyre që kishin lindur të lirë. Kontrasti me Athinën klasike është sërish goditës: atje, shumë pak skllevër liroheshin dhe ata që liroheshin nuk fitonin shtetësi athinase në këtë proces, por kalonin në një formë pashtetësie. Kjo praktikë emancipimi - ose manumisioni, për të ndjekur termin latin - ishte një tipar i dalluar i kulturës romake, të cilën të huajt në atë kohë e vinin në dukje dhe e shihnin si një faktor të fuqishëm në suksesin e Romës. Siç vërejti një mbret i Maqedonëve në shekullin e tretë p.e.s., kjo ishte mënyra se si ‘romakët zgjeruan vendin e tyre’. Shkalla ishte kaq e madhe sa disa historianë mendojnë se, nga fundi i shekullit të dytë të e.s., shumica e popullatës së lirë në qytet kishte skllevër mes paraardhësve të vet.
Historia e strehimit të të huajve nga ana e Romulit dukshëm tregon tiparin e të qenët i hapur, duke sugjeruar se përbërja e larmishme e Romës ishte karakteristike që i kishte rrënjët tek origjina e saj. Kishte edhe të brendshëm që i bënë jehonë mendimit të mbretit të Maqedonëve se politika gjithëpërfshirëse e Romulit ishte një faktor i rëndësishëm në suksesin e qytetit; dhe për ta azili ishte diçka për të qenë krenarë. Por kishte edhe zëra të pakënaqurish që theksonin anën më pak lavdëruese të kësaj rrëfenje. Nuk qenë vetëm disa nga armiqtë e Romës që vunë re ironinë e një perandorie që e gjurmonte origjinën e vet te kriminelët dhe batakçinjtë e Italisë. Edhe disa romakë e vunë re këtë. Në fund të shekullit të parë ose në fillim të shekullit të dytë të e.s., poeti satirik ‘Juvenali’ Decimus Junius Juvenalis, i cili dashuronte të tallej me të shtirurin e romakëve, kritikoi snobizmin që ishte ana tjetër e jetës në Romë dhe përqeshi ata aristokratë që mburreshin me pemë familjare shekuj të vjetër. Ai e përfundon një nga poemat e tij me një goditje nën brez mbi origjinën e Romës. Në fund të fundit, ku bazohen të gjitha këto pretendime? Roma ishte që nga fillesat e veta një qytet i përbërë prej skllevërish dhe kaçakësh (‘Cilido qoftë paraardhësi yt më i hershëm, ai ishte ose bari ose diçka që nuk më vjen ta them’). Cicero mund të ketë qenë duke dhënë të njëjtin mesazh kur ai bëri shaka në një letër për mikun e tij Atikus mbi mutin’ apo ‘llumin’ e Romulit. Ai po tallej me një nga bashkëkohësit e tij, i cili fliste para senatit a thua se po jetonte në Republikën e Platonit, duke iu referuar shtetit ideal të filozofit - ‘kur në fakt ai gjendej në (mutin) e Romulit.
Shkurt, romakët mund ta shihnin veten gjithmonë duke ndjekur gjurmët e Romulit, për mirë apo për keq. Kur Cicero bëri me shenjë nga Romuli gjatë fjalimit të tij kundër Katilinës, ishte më shumë sesa një vetëlavdërim përmes babait themelues të Romës (megjithëse ai ishte pjesërisht thjesht vetëlavdërim). Kjo ishte një joshje nga një histori që ka shkaktuar të gjitha llojet e diskutimeve dhe debateve mes bashkëkohësve të tij; mbi atë se cilët qenë me të vërtetë romakët, çfarë vlerash kishte Roma dhe çfarë ndasish gjendeshin brenda saj.