Për bukurinë dhe madhështinë e Dyrrahit, skelës më të madhe të bregdetit lindor të Adriatikut dhe «qytetit të mrekullueshëm», sikurse e quante Ciceroni, dëshmojnë, ndër të tjera, edhe shumë ndërtime e objekte arti të zbuluara pas çlirimit: godina publike, kulti e private, rrugë e parqe, skulptura, mozaikë, etj. Megjithatë vepra më monumentale që spikat me përmasat e veta gjigande, është amfiteatri që ka filluar të zbulohet vitet e fundit.
Të dhëna të tërthorta për qënjen e një amfiteatri në Durrës, kemi pasur përpara zbulimit të tij, nga një mbishkrim që gjëndej i puthitur në murin e kalasë nga perëndimi i portës së madhe. Sipas mbishkrimit del se një farë L. Flav Telur Getuli që kishte qenë nderuar me një sërë tituj e grada në kohën e perandorit Trajan, ndihmoi me një sasi të hollash për ngritjen e një biblioteke në qytet dhe me këtë rast organizoi lojra ku u ndeshën 12 çifte gladiatorësh - Mbishkrimi që mjerisht tani ka humbur, dëshmonte tërthorazi praninë e një ndërtimi të tillë në Dyrrah, për të cilin hedhin dritë dhe dy relievet e gladiatorëve që kanë qenë ngulur po në portën e madhe të kalasë. Barleti nga ana e tij na jep një dëshmi të qartë për qënjen e amfiteatrit në librin e tij “Historia e Skënderbeut”. Ai tregon se në Durrës ishte një arenë ose amfiteatër, i ndërtuar me zgjuarësi dhe me mjeshtëri të admirueshme.
Me gjithë këto të dhëna është interesant fakti se arkeologët që kanë ardhur në Durrës dhe kanë vënë në dukje antikitetet e këtij qyteti nuk kanë venë re gjurmët e këtij monumenti; për më tepër edhe harkun e thyer të një galerie të amfiteatrit që anonte te një faqe muri e kalasë së ndërtuar më vonë, disa metra më poshtë kullës. L. Rey e ka quajtur këtë si një pjesë përbërëse të fortifikimit, si një këmbë harku brënda zonës së mbrojtur të qytetit.
Amfiteatri i Dyrrahit është ndërtuar në faqen lindore të kodrës me kuotë 59 m. në pjesën juglindore të kështjellës, në mes harkut verior dhe jugperëndimor të mureve të kalasë. Arësyeja që ka shtyrë projektuesit dhe konstruktorët që ta ndërtojnë atë jo në fushë si zakonisht, por në një faqe kodre, ka qenë si duket tërheqja dalëngadalë e qytetit nga ana e jugperëndimit drejt kuotave më të larta, për shkak të lëkundjeve të shpeshta të tokës që shpejtuan mbylljen e rrjedhës së kënetës dhe shtimin e ujërave të saj, duke bërë që të braktisen disa pjesë të zonës më të ulët të vendbanimit. Në ndërtimin e objektit ka qenë mbajtur parasysh relievi i kodrës me përmbajtje ranore-argjilore, të përshkuar vende-vende nga breza të fortë shtufi.
Shkallarja (kavea) u gjet e zhveshur nga shkallët që shërbenin për t'u ulur spektatorët. Vetëm nga ana e sipërme e saj shihen disa rrypa shkalle (cuneus ose scalarta), që shkojnë në trajtë rreze drejt arenës. Këto shërbenin për të lehtësuar lëvizjen e shikuesve. Në syprinën e shkallares dallohen gjurmët e ndarjeve: podiumi, meniani i parë dhe i dytë, një praecinctium ose shesh i ngushtë kalues në mes lë këtyre të dyve, si dhe portat e daljes nga galeritë për në shkallare (vomitoria). Tabani i syprinës përbëhet kudo nga një përzierje llaçi me gurë të vegjël më tepër gëlqerorë. Me të njejtin malerial mbushen edhe syprinat e harkuara ose soletat e ambienteve që ndodhen nën të. Për shkak lë çveshjeve, tabani është holluar vende-vende dhe në disa pika është thyer. Këto çarje, nganjëherë të mëdha, kanë lënë të duken disa pjesë të ambienteve të nëndheshme, të cilat shërbenin për qarkullimin e brendshëm të spektatorëve d.m.th. nga fasada, në shkallaren e amfiteatrit dhe anasjelltas.
Ambientet që ndodhen nën shkallare përfundojnë sipër me harqe ose soleta llaçi me copa gurësh. Muret e tyre, të trashë 0,80 m-1 m., në dy faqet e dukshme janë veshur me breza prej 3-4 a më shumë rreshta tullash të puqura me llaç dhe të bashkërenditura me breza gurësh shkëmborë. (Fig. 1) Ky lloj muri, i quajtur opus incertum, është i vetmi që përdoret në pjesën e amfiteatrit të zbuluar deri tani.
Zonën e germuar nën tabanin e syprinës së shkallares, e cila është e gjerë nga perëndimi dhe më e ngushtë nga lindja sipas trajtës së monumentit, e kemi ndarë në sektorë që kufizohen secili anash nga dy shkallë të brendshme, të cilat zbresin si rreze drejt arenës.
Sektori A shtrihet midis shkallës 1 dhe 2. Sektori përfshin tri galeri që shkojnë paralel me elipsin e arenës dhe pesë ambiente të tamponuara:
Galeria e parë, më afër arenës, është më e lakuar dhe më e shkurtër se të tjerat (12,35 m.); ka pesë harqe që ndjekin njëri-tjetrin sipas drejtimit të saj. Nga krahu i fasadës së amfiteatrit, ajo zgjerohet me katër kamare ose xhepa, kurse nga ana e kundërt, komunikon me arenën me anë të një porte me hark. Kjo galeri që është më e ruajtura dhe më interesantja për larminë e ambienteve që lidhen me të, ka vetëm një dalje (vomitorium) me gjashtë këmbë shkallë, e cila të shpie në podium.
Galeria e dytë, e gjatë 15,10 m., e gjerë 2,10 m. dhe e lartë 4 m., mbaron sipër me një tavan gjysmë të harkuar që vjen duke zbritur nga drejtimi i arenës. Edhe kjo galeri është e kufizuar si të tjerat me mure të veshur me breza gurësh e tullash. Ajo ka dy dalje për në shkallare.
Galeria e tretë ka mbetur pothuaj krejt e zbuluar, pasi një pjesë e madhe e tavanit është hequr. Ajo ka vetëm gjashtë shkallë prej tulle të një vomitoriumi që çonte në menianin e dytë të shkallares.
Shkalla Nr. 1 është e gjatë 9,55 m dhe ka tetë këmbë prej tullash dhe katërmbëdhjetë prej bloqesh guri gëlqeror. Shkalla nr. 2, e gjatë 5.90 m. përbëhet nga gjashtëmbëdhjetë këmbë, nga të cilat vetëm tri të fundit janë prej bloqesh guri.
Sektori B, më i ngushtë se i pari, ndodhet në mes të shkallëve nr. 1 dhe nr. 3. Ai përfshinë një galerizë që ndodhet ngjitur me arenën, vijimin e galerisë së parë të sektorit A, (Fig. 2) dy ambiente të tamponuara me soletë sipër, të ndara në mes tyre nga një hark i madh dhe të ruajtura shumë mirë, si dhe disa kalime që shpinin në hyrjet e fasadës.
Sektori C vjen pas shkallës nr. 3 që është e gjatë 11,50 m. Në këtë sektor kemi zbuluar vetëm një am-bient të mbyllur në formë trapezi (të gjatë 11,45 m.), baza e të cilit përbëhet nga relievi ranor i kodrës. Lartësia e soletës së ambientit nga kjo baze i kalon të shtatë metrat.
Ambientet e përshkruara fare shkurtazi kanë dalë në dritë në tre sektorët e një zone që ndodhet, nën shkallaren e amfiteatrit. Në sipërfaqen e shkallares gërmimet janë shtyrë shumë nga veriu dhe përfshijnë një hapësirë prej gjashtë sektorësh duke ardhur deri në krahun e ngushtë verior të monumentit.
Gjetjet e imta të bëra gjatë gërmimit i përkasin kohës kur ka funksionuar amfitcatri dhe kur janë përdorur disa ambiente të kavesë pas braktisjes së tij. Në shtresa më të thella të depozituara mbi dyshemetë e ambienteve, u gjënden mbi 100 kandila vaji dore që shërbenin për t'u ndriçuar udhën spektatorëve në ambiente të errëta të kavesë, mjaft enë aretine e qelqi, shumë monedha bronxi perandorake romake dhe një mori fragmentesh të ndryshme. Në shtresat më të sipërme, në të gjithë zonën e gërmuar, u nxorën poçe të lyera me zmalt, enë dhe pjesë enësh të thjeshta dhe shumë monedha bronxi e argjendi që u përkasin perandorëve bizantinë. Përveç këtyre, në galerinë dhe kalimet e tjera të shkallares u zbuluan dhe materiale të rënda si kapitele, bazamente dhe pjesë shtyllash, një krah froni zbukuruar me figurën e kokës së një luani, i cili ka qenë vendosur në shkallët e gjëra të podiumit si dhe mjaft fragmente arkitekture.
Pas braktisjes së amfiteatrit për disa shekuj, e gjithë sipërfaqja e arenës, që është gërmuar deri tani, si dhe ajo e galerisë ngjitur me të, kanë qenë përdorur si varrezë. Kufomat, të vendosura përgjithësisht me kokë nga lindja dhe të zhveshura nga çdo stolisje, janë varrosur thjeshtë mbi disa copa tjegulla të per-dorura si taban a jastëk, ose janë mbuluar me tjegulla katërkëndëshe të puqura sipër si kulm çatije apo të vendosura në trajtë arke.
Në varrezën e improvizuar janë futur persona të moshave dhe profesioneve të ndryshme. Varrimet në arenë kanë qenë ndërprerë përgjithësisht ndoshta nga një tërmet që ka shkaktuar ngjitjen e nivelit të ujit. Pas kësaj është ngritur një faltore e vogël ose kapelë mortore, dhe janë sajuar dy dhomëza-varr, që kanë zënë vend në dy kamaret e galerisë së parë.
Kapela është ndërtuar pas prishjes së pjesshme të kamares Nr. 4 dhe daljes për në arenë që ndodhet përballë (TAB 1,2). Muret e saj janë punuar me materialin e monumentit, por me një cilësi më të dobët sesa muret origjinalë. Të gjitha elementet kryesore që e përbëjnë kapelën: bema me altarin, naosi dhe narteksi; duke marrë parasysh gjatësinë e vogël të saj, janë shkrirë në një.
Në kohën e funksionimit faltorja ka qenë suvatuar nga jashtë dhe brënda dhe është zbukuruar me afreske dhe dy mozaikë mural të punuar me mjeshtëri, me gurë kubikë shumë ngjyrësh. Këta ndodhen në pjesën perëndimore të saj. Mozaiku i parë 1,63 m. i gjatë dhe 1,25 m. i lartë, i ruajtur mirë, është ndarë në dy fusha: e para paraqet shën Stefanin, të cilit i kushtohet kapela, ndërsa e dyta perandorin Aleksandër, rrethuar, sipas konceptit fetar, nga dy engjëj mbrojtës dhe nga dy oborrtarë (TAB. I, 3). Aleksandri, emri i të cilit lexohet në mbishkrimin që ndodhet në pjesën e sipërme të mozaikut, ka qenë i vetmi monark i Bizantit me këtë emër. Ai ishte i biri i Vasilit I Maqedonas (867-885), dhe vëllai i Leonit VI, pas vdekjes të së cilit qëndroi i vetëm në fron nga viti 912 deri në vitin 913. Nga kjo kuptojmë se kapela mortore ka qenë ndërtuar jo më vonë se në këto vite, gjë që vërtetohej dhe nga një monedhë bronxi e Janit l (969-976), që u gjet në skeletin e një varri të vendosur në qendër të konstruksionit. Mozaiku i dytë është më i madh se i pari (2,25 m. i gjërë 1,06 m. i lartë), por i dëmtuar rëndë. Ai paraqet midis të tjerave, në qendër, figurën e perandoreshës.
Sipas stilit dhe teknikës së punimit, këta mozaikë i përshtaten asaj periudhe lulëzimi të artit bizantin që lidhet, duke gjykuar nga qëndrimi dhe nga sytë e mëdhenj dhe ekspresive të figurave, me artin e shkollës së Selanikut.
Sheshi para dhe anash faltores në arenë ka vazhduar të përdoret si varrezë për disa shekuj me radhë, derisa shtresa më e sipërme e saj që paraqet një skenë masakre, ka mbuluar hapësirën rreth kapeles deri afër kubes së absidës, si dhe një pjesë të shkallares.
Tipi i murit opus incertum që ndjek tërë konstruksionin, karakteri i monumentit dhe objektet e shumta (kandilat e vajit, enët aretine dhe monedhat, të gjetura në shtresat më të thella, na bëjnë të mendojmë se amfiteatri u ndërtua në fillim të shekullit II të erës sonë, ndoshta në kohën e perandorit Adrian, gjatë sundimit të të cilit në Dyrrah u përfunduan dhe një sërë veprash të mëdha si ujësjellësi, etj. Kjo datë përkon dhe me kohën e mbishkrimit që bën fjalë për ngritjen e bibliotekës në qytet dhe për organizimin me këtë rast të lojrave gladiatore. Nga ana tjetër, depozitimi i shtresave të gurëve të rënë nga tavanet e ambienteve të shkallares, e sidomos i atyreve në galerinë e parë, tregon se godina u dëmtua mjaft nga tërmeti e sidomos nga ai i vitit 345. Sikurse e dëshmojnë disa përforcime dhe plotësime jo të vona në ambientet e tij, këto ngjarje duket se shkaktuan për një farë kohe pezullimin e shfaqjeve. Në vitet e para të shekullit VI, amfiteatri u braktis përfundimisht, pikërisht në kohën kur, me triumfin e krishtërimit, lojrat gladiatore u ndaluan dhe mbetën në fuqi vetëm venacionet.
Përveç termeteve, një dëm të madh i ka sjellë amfiteatrit dhe ndërtimi i mureve të kalasë që ndodhen pranë të cilat u ngritën në kohën e perandorit Anastas l dhe konçiduan me braktisjen e monumentit. Në këtë kohë duket se u hoqën shkallët e sipërme dhe ambientet u mbushën pjesërisht me dheun e verdhë ranor që doli nga gërmimi për hapjen e themeleve të mureve dhe të hendekut të thelle mbrojtës para këtyre.
Pas braktisjes, monumenti u përdor gjatë shekujve për qëllime të ndryshme. Arena e tij, sikurse e pamë, u shndrrua në varrezë, u ngrit kopela bizantine, u ndërtua një furrë buke, u sajua një furrë për pjekjen e gëlqeres, etj.
Dalja në dritë e tij ka një rëndësi të madhe dokumentare. Një konstruksion i tillë me gjatësi mbi 150 m. dhe lartësi mbi 20 m. duket se i për shtatej famës së një qyteti të njohur si Dyrrahi. Për ta ngritur atë është dashur një mobilizim i madh forcash: projektues, ndërtues, skulptorë, dekoratorë, si dhe një grumbullim shumë i madh materialesh dhe mjetesh transporti. Është kjo aresyeja që ai mund të quhet si një tregues i mirë i dëndësisë së popullsisë. i fuqisë ekonomike dhe i nivelit kultural e artistik të qytetit të Dyrrahit.