Varrezat dhe doket mortore bëjnë pjesë në radhën e fushave të njohura më së miri të kulturës shpirtërore ilire. Zbulimi i varrezave ilire ka qenë qysh herët punë e këndshme për arkeologët, në të kaluarën, aderuesit e antikiteteve, së pari për shkak se në varreza kanë hasur shumë shpesh dhe fare lehtë, e mandej edhe për shkak se hulumtimi i varezave nuk kërkon aq shumë mjete materiale dhe punë të tjera përgatitore e organizative, si për shembull do të kërkonte zbulimi i ndonjë vendbanimi. Në sajë të kësaj është vështirë të përmnendet ndonjë sferë e i 1 irologjisë për të cilën është shkruar aq shumë sa për varrezat. Megjithatë, për habi, deri sot nuk kemi ndonjë sintezë të përgjithshme e të plotë për të gjitha aspektet e kësaj ane shumë të rëndësishme të kulturës ilire, bile as sintezë që do të përpunonte këtë problematikë në disa nga regjionet ose kulturat ilire.
Gjëja e parë që bie në sy kur flitet për mënyrën e varrimit të të vdekurve te ilirët është shumëllojshmëria e ritit të varrimit, madje jo vetëm në mes të regjioneve të ndryshme, por edhe brenda regjionit, madje edhe brenda një nekropoli.
Shkaqet e kësaj shumëllojshmërie në format e varrezave dhe të dokeve të varrimit nuk është e mundur të shpjegohen gjithnjë. Megjithatë, ky fakt na kujton edhe një herë mungesën e unitetit të kulturës shpirtërore ilire si dhe gërshetimin e elementeve parailire, ilire dhe të huaja në formimin e kësaj kulture.
Do të përshkruajmë këtu shkurtimisht edhe tipet më të rëndomtë të varrezave që janë regjistruar në truallin ilir.
Varrimi më i shpeshtë i fiseve ilire është varrimi nën tuma (grumbull, tumulus). Ngritja e tumës mbi varrin e të ndjerit është zakon në të gjitha viset qysh në epokën e bronzit, ndërsa në epokën e hekurit kjo bëhet rregull, ndonëse jo edhe e vetmja mënyrë e varrosjes në Istri, në Dahnaci, në Mal të Zi, në Shqipëri dhe sidomos në Gllasinc të Bosnjes.
Tuma është ngritur zakonisht mbi një varr, mirëpo me kohë afer të parit, varrit qendror, kanë varrosur edhe të vdekur të tjerë, rëndom pjesëtarët e gjinisë së tij. Pozitë sa më të lartë shoqërore të ketë pasur i ndjeri në jetë edhe tumula ka qenë më e madhe dhe në varrin e tij kanë vënë më shumë gjëra të nevojshme: armë, veshmbathje, enë argjili me ushqim, objekte dekorative e të tjera, të cilat i kishte pasur kur ishte gjallë.
Më së miri janë hulumtuar tumulat në Gllasinc, në këtë nekropolë të madhe në të cilën janë varrosur pjesëtarët e fisit të desidiatëve. Supozohet se në rajonin e fushës së Gllasincit (midis maleve Romania dhe Devetakut, si edhe lumit Drina dhe degës së saj Praça) gjenden nja 20 000 tumula, prej të cilave që nga viti 1880 janë zbuluar gjithsejt 1000. Tumulat ishin të ngritura nga dheu dhe gurët mbi të vdekurin i cili ishte shtrirë drejtpërdrejt në tokë, ndërsa kur i vdekuri ishte djegur, atëherë në varr është vënë hiri i tij. Analiza e kujdesshme e tumave na bën të mundur të mendojmë mënyrën e punimit të atyre tumave si dhe ceremonitëe komplikuara lidhur me varrimin e të vdekurve në atë nekropoL Afer vendit ku do të ngrihej tumula është ndezur turra e druve ku është djegur trupi i të vdekurit. Kur digjej kufoma, mbeturinat, hiri dhe eshtrat, mblidheshin dhe viheshin në varr, në të cilin më pas hidhej dheu dhe gurët Gjatë ngritjes së tumulave bëhej thyerja rituale e enëve të baltës, e kjo vazhdonte edhe atëherë kur tuma ishte e gatshme. Pjesë përbërëse e ceremonisë ishin edhe vallëzimet mortore që në artin figurativ të ilirëve janë paraqitur prej shek. V. para e.re. (në një urnë guri të japodëve nga Ribiçi) deri në periudhën romake. Mbi varr pjesëmarrësit e varrosjes hanin e pinin dhe kështu vinin lidhjen me të ndjerin, i cili edhe si i vdekur nuk do të pushojë kurrë të ishte anëtar i gjinisë, por për të do të kujdesen edhe më tutje anëtarët e gjinisë dhe do ta ndihmojnë në rastet e vështirësive.
Në viset e krasit (prej Istrisë deri në Shqipëri) shpeshherë varri nën tumë ishte i bërë nga pesë pllaka guri katër nga të cilat (dy të gjata dhe dy më të shkurta, nga secila anë nga një) ishin vendosur vertikalisht, duke bërë kështu gropën e varrit; pllaka e pestë e mbyllte nga ana esipërme. Varreza të këtilla hasen gjithashtu edhe në të ashtuquajturat nekropole të “sheshta”, ku varrezat nuk ishin nën tuma, por në nekropole të hapura - si për shembull në nekropolën e liburnëve në Nin.
Në viset e krasit tumat janë bërë kryesisht nga gurët e imët të përzier me dhë. Aty ku nuk kishte gurë, është hedhur vetëm dheu, si për shembull në viset veriore, fushore. Disa prej këtyre tumave kanë dimensione të mëdha: ajo në Jalzhabet të Varazhdinit ishte e lartë 12 metra me diametër 100 metra! Me përmasa të ngjashme ishte edhe tumuli në Martijanc. Tumat me dimensione kaq të mëdha nuk kanë qenë të shumta, këto që përmendëm bëjnë pjesë në mesin e tumave më të mëdha të Evropës.
Tumat me dimensione të mëdha qenë ngritur vetëm për anëtarët më të rëndësishëm të fiseve, prandaj për këtë shkak, por edhe për shkak të pasurisë së objekteve në to, arkeologët i quajnë “princorë”. Janë zbuluar gjithkund ku jetuan ilirët, mirëpo ato nuk janë të mëdha gjithkund njësoj, e as objektet e vëna në to nuk janë të pasura njësoj për nga vlera.
Në grumbullin e tumave po përmendim dy tuma të mëdha me objekte shumë luksoze të prodhimit të vendit dhe të importit të shtrenjtë grek, që janë zbuluar më 1958 - 1959 në Atenicë të Çaçakut. Përveç konstruksioneve të varreve, rreth të cilave ishte edhe nga një unazë e gjerë prej gurësh, nën një tumë është zbuluar konstruksioni i flijimeve prej tri sipërfaqeve të pabarabarta, të lidhura mes të tyre në formë katrorësh, të kufizuara me gurë. Në njërin nga varret e hapur janë zbuluar edhe mbeturinat e një qerreje dyrrotëshe - të vetme të këtij lloji në truallin ilir.
Për nga objektet e pasura që janë zbuluar në të me rëndësi është sidomos tuma e madhe që u zbulua në Stiçna afer Lublanës në Slloveni. Para se të fillonte gërmimi ishte e lartë 6 metra me diametër 60 metra. Në të ishin 183 varre! Kjo ishte tumë e një klani dhe të vdekurit ishin varrosur në të gjatë treqind vjetëve (VIII-V para e.r.). Për çudi, varri qendror që ishte parashikuar për kryetarin e klanit, është gjetur i zbrazët. Tumatë ngjashme të mëdha të klaneve, janë zbuluar edhe në vende të tjera në Dolenjsk,
E në mesin e tyre vëmendje të posaçme kanë tërhequr tumat, të cilat i zbuloi më 1967- 1970 në Novo Mesto, Tone Knez. Në mesin e varrezave ishin edhe disa të princëve, në të cilat u zbuluan shumë objekte, të rëndësishme situla figurative, pëkrenare, dia- dem ari etj .).
Varreza princërish janë zbuluar edhe në Gllasinc (tuma e Ararit) dhe në viset jugore ilire. Më të njohurat janë ato të cilat gjatë Luftës së Parë Botërore u zbuluan në Trebenisht, në afërsi të Ohrit në Maqedoni, ku ishin të varrosur pjesëtarët e aristokracisë lokale të shek. V. para e. re.
Nëtruallin ilir hasim gjithashtu edhe llojetëtjera varresh: madje edhe në të njëjtat nekropola përzihen mënyra të ndryshme të varrimit. Në vendbanimin e njohur të lakustrave në Donja Dolina, për shembull, gjejmë në të njëjtën kohë tri lloje varrezash. Në vetë vendbanimin, nën dyshemetë e shtëpive janë varrosur të vdekurit në arka druri. Varrimi nën shtëpi kishte domethënie të thellë: anëtari i vdekur i klanit mbetet edhe më tutje në shtëpi dhe do t’i mbronte anëtarët e shtëpisë. Natyrisht, nën shtëpi nuk janë varrosur të gjithë të vdekurit, por vetëm anëtarët me autoritet të klanit të cilët janë konsideruar si anëtarë të shtëpisë. Të vdekurit e tjerë janë varrosur jashtë vendbanimit në nekropol, kështu që janë vënë drejtpërdrëjt në tokë dhe janë mbuluar me dhe, ose disa janë djegur, ndërsa hiri i tyre është vënë në urna.
Sipas mendimit të /Eiro Truhelkës lidhur me kultin e të vdekurve në Donja Dolina janë edhe vatrat, të cilat janë zbuluar në disa shtëpi. Fjala është për vatrat e punuara shumë mirë, të rrumbullakta, nga dheu i pjekur, të stolisura nga ana e jashtme me meandra dhe svastika. Në pjesën e poshtme përfundojnë me një vrimë në formë hinke nëpër lë cilën ka rënë, siç kemi theksuar, hiri nën dysheme, mirëpo sipas mendimit të Truhelkës nëpër këtë vrimë banorët u kanë dërguar ushqim dhe pije të ndjerëve të vaiTosur nën shtëpi. Këto vatra, kanë shërbyer jo vetëm për qëllime praktike, por kanë pasur edhe funksionin e sakrificës së shtëpisë.
Duke u nisur nga ky shpjegim i vatrave të shtëpive në Donja Dolina, Truhelka kultin e të ndjerit në këtë vendbanim dhe në përgjithësi te ilirët e solli në lidhje me kultin shumë të zhvilluar të larëve - kryetarëve të klaneve dhe mbrojtësve të shtëpive e të familjeve në truallin ilir - në periudhën romake. Sipas Truhelkës, kulti i kësaj hyjnie të shtëpisë, që si shpirt i të ndjerit paraqitet edhe në religjionin romak, është me origjinë nga viset ilire, kështu që edhe vetë latinët në Itali e kanë marrë prej tyre. Truhelka kujton rrëfimin të cilin na e sjell Virgjili në “Enediën” e tij, se kultin e larëve në Itali e solli trimi trojan Eneu, i cili ishte dardan, pra pjesëtar i fisit të Azisë së Vogël. i cili gjithsesi ishte në njëfarë mënyre i lidhur me fisin ilir me të njëjtin emër në Ballkan. Me romakët ky kult kthehet në Ballkan, ku gjen truall të frytshëm, prandaj është edhe aq i popullarizuar në mesin e ilirëve në kohën romake. Mbeturinat e atij kulti Truhelka i sheh me të drejtë në festën e shtëpisë së popujve të sotëm të Ballkanit, që paraqitet vetëm në ato vise të Ballkanit, në të cilat kanë jetuar ilirët, është një dëshmi më tepër se kulti i larëve ka në të vërtetë origjinë ilire. Në brezin bregdetar, sidomos në territorin e liburnëve është ruajtur një kohë të gjatë zakoni i varrimit të të vdekurve në pozicion gërmuq. Ky zakon i stërlashtë, i shpeshtë në periudhën e bronzit në Evropë, na kujton edhe një herë substratin paraindoevropian në këtë fis ilir dhe në proceset e ngatërruara etnografike në viset perëndimore të Ballkanit.
Ndoshta me substratet e ndryshme etnike në Ballkan kanë lidhje ritet e ndryshme të varrimit të të vdekurve. Riti i djegies (incineracionit) vërehet si doke në shumë vise krahas me ritin e varrosjes me trup (inhumacionit) dhe është shumë vështirë ta vërtetojmë ndonjë ligjshmëri në ndryshimet e këtij riti, është vështirë veçanërisht të jepet ndonjë shpjegim i arsyeshëm për këto ndryshime. Për epokën më të vjetër mund të thuhet se në viset veriore dominon incineracioni, ndërsa në ato jugore inhumacioni, mirëpo as në ato kohë, e sidomos jo më vonë, nuk është e mundshme të tërhiqet ndonjë kufi i përpiktë kohor ose hapsinor midis këtyre dy riteve.
Doke tradicionale lidhur me varrosjen e të vdekurve ilirët i ruajtën edhe në periudhën romake. Aq më tepër ato doke i përvetësuan edhe të ardhurit nga viset e tjera të Perandorisë, të cilët u vendosën përgjithmonë në këtë anë. Duke i studiuar varrezat ilire rreth burimit të lumit Cetina, Ivan Marovic, zbuloi varre prej gurësh me gropat e varreve nga guri i gdhendur që në bazë të objekteve që i ka gjetur në varreza mund të datoheshin nga shek. II i e.re. Ky tip varrezash, siç kemi theksuar, është karakteristik për viset bregdetare të periudhës së hekurit, e bile edhe të periudhës së bronzit.
Mënyra e lashtë e djegies së të vdekurve dhe e vënies së eshtrave të djegura e të hirit drejtpërdrejt në varr e jo nëpër urna, është ruajtur nëpër viset ilire deri në shek. III të e.r. pra deri në kohën kur romanizimi kishte përfshirë shumë viset ilire.
Në periudhën romake, në territorin e liburnëve zhvillohet monumenti karakteristik i varrezave me formë cilindrike me mbyllje konike në pjesën e sipërme (cippus). Me të drejtë besohet se forma e këtij monumenti riprodhon formën e stërlashtë të shtëpisë ilire të gurit. Reminishenca është në shtëpitë e gurit të periudhës parahistorike dhe tipi i cippusit me bazën katrore e me pjesën e sipërme konike, që në shumë ekzemplarë janë zbuluar në rrethinën e Kotorit në Mal të Zi.
Duke përshkruar doket e dardanëve Straboni thotë se ata, ndonëse doket i kanë plotësisht të egra gjithnjë e kanë kultivuar niuzikën dhe se kanë përdorur instrumente me frymë dhe me harqe.80 Ilirët e kanë dashur muzikën, këtë na dëshmojnë edhe autorë të tjerë antikë, mirëpo prej atyre lajmeve janë fare të pakta e nuk mund të konkuldojmë për instrumentet muzikore që kanë përdorur ilirët ose për llojin e muzikës ilire. Monumentet arkeologjike na japin fare pak fakte për instrumentet, të cilat i kanë përdorur ilirët. Për një instrument - siringun (syrinx) - mund të pohohet me mjaft siguri se ka qenë i njohur në tërë territorin ilir. Pamja e këtij instrumenti me shumë gypa paraqitet në situlën e bronzit nga Vaça (shek. V para e.re.) prandaj mund të mendohet se ishte përdorur qysh në atë kohë. Në monumentet nga periudha romake siringu është atribut i rregullt i hyjnisë vendase të pyjeve dhe të kullotave Silvanës, ose të pandanit të tij ilir, Vidasusit. Siringu që e shohim në përmendore është i përbërë nga katër, pesë ose më shumë gypa me gjatësi të ndryshme. Ky instrument është shumë i njohur edhe në shumë civilizime të tjera (në Ballkan haset qysh prej kohës së Homerit si isntrument tipik i barinjve) mund të supozohet se e kanë njohur edhe ilirët para se të vinin në kontakt me kulturën helene dhe romake.
Ilirët, sigurisht, kanë njohur edhe një instrument me frymë, të cilin e shohim në relefin nga Zaostrogu te Makarska. Duje Rendic - Miocevic i cili bëri analizën c monumentit mendon se fyelli pak i lakuar, pak më i trashë nga ana e fundit, paraqet një “variant të posaçëm të tipit klasik”, sigurisht tip i fyellit ilir.81 Nuk ka dyshim se ilirët kanë njohur edhe instrumente të tjera përveç këtyre që u përmendën, për të cilat mund të flitet në bazë të paraqitjeve figurative. Të kënduarit e këngëve epike me lahutë - aq karakteristik për popujt e sotëm të Ballkanit - ka gjithashtu rrënjët e veta të thella në të kënduarit e rapsodëve ilirë për veprat heroike të të parëve. Në një kontinuitet të pashkëputur jeton në shumë vise të Ballkanit deri sot mclosi popullor ilir, si dhe instrumentet në të cilat muziktantët ilirë kanë ekzekutuar meloditë e tyre.
Deri para disa kohësh etnomuzikologët i kanë kushtuar pak vemendje studimit të mbeturinave të formave të stërlashta muzikore në folklorin bashkëkohor ballkanik muzikor. Huluintimet, që i ndërmori kohëve të fundit etnoiogu sarajevas, Cvjetko Rihtman, hapën perspektiva interesante për njohjen e pasurisë muzikore ilire. Rihtman duke studiuar folklorin muzikor në Bosnje dhe Hercegovinë, vërejti se disa forma polifonike që paraqiten në këtë hapësirë nuk gjenden te popujt e tjerë sllavë, kështu që në bazë të kësaj përfundoi se fjala është për format, të cilat sllavët i hasën këtu kur erdhën. Studimet e hollësishme i bënë të mundshme që disa nga format polifonike t’i lidhë me rajone të cakluara gjeografike, e në bazë ato janë përputhur me rajonet gjeopolitike, në të cilat, në periudhën parahistorike dhe historike, jetonin fise të ndryshme ilire. Kjo përputhje e solli edhe në konkluzionin jashtëzakonisht interesant se “kjo praktikë specifike polifonike paraqet, vërtet, një relikt të kulturës muzikore ilire”.
Një përfundim të ngjashëm nxori edhe muzikologu shqiptar, Ratnadan Sokoli duke studiuar strukturën e formave muzikore në folklorin shqiptar. Ky autor paraqiti një tezë bindëse se shfaqja e muzikës polifonike në jug dhe i asaj homofonike në veri të Shqipërisë shpreh ndryshimet që në muzikën popullore të ilirëve kanë ekzistuar qysh në periudhën parahistorike.
Punimet e këtyre autorëve vërtetojnë atë që shumë ekspertë para tyre kanë menduar, se në shumë forma të rudimenteve muzikore, si është kënga malësore dhe në ritmikën e rreptë të shumë valleve të sotme ruhen gjurmë të valleve dhe të muzikës ilire parasllave.
Përmendëm më parë umën nga Ribiçi, në të cilën është gdhendur një vizatim që paraqet një kolonë prej pesë grash që mbahen dorë për dore. Kjo është paraqitja më e lashtë e një valleje, bile e valles mortore në truallin ilir.84 Paraqitje vallesh të ngjashme mortore do të gjejmë më vonë në monumentet ilire të periudhës romake, për shembull, në monumentin e varrezës në vendin Koplik të Shqipërisë së Veriut. Shumë paraqitje të tjera të valltarëve në monumentet parahistorike dhe ato romake dëshmojnë rëndësinë e valles në jetën e ilirëve. Megjithatë, nga ato pamje mund të mësohet fare pak për karakterin e valleve ilire, për format e tyre, e veçanërisht prej atyre pamjeve vështirë se mund të shihen ndryshimet rajonale ose fisnore që pa tjetër është dashur të ekzistojnë në këtë fushë.
Studimi i valleve te popujt e sotëm të Ballkanit mundet, ashtu si edhe për muzikën, të na japë disa indikacione për llojet e valleve në vise të ndryshme ilire, sepse disa forma të vallëzimit nga kohët parahistorike janë ruajtur deri në ditët e sotme. Një valle interesante e cila gati me siguri ka ruajtur të gjitha elementet e valles parahistorike luhet edhe sot në Shqipërinë Verilindore. Kjo është vallja e luftëtarëve me shpata që zhvillohet me një ritëm tëthjeshttë hapave dhe të tingëllimës së armëve, pa përcjellje muzikore. Kjo valle që në variante të ndryshme (nganjëherë e përcjellë me daulle ose me ndonjë instrument me harqe) vallëzohet edhe në viset e tjera të Shqipërisë dhe në Kosovë, buron drejtpërdrejt nga vallëzimi i luftëtarëve që në Ilirinë e Jugut dhe te fisi i molosëve në Epir, vallëzohej në kohën pararomake dhe është përshkruar edhe në veprat e autorëve antikë.
Shumë valle të tjera sidomos vallet në Bosnje dhe Hercegovinë, në Mal të Zi dhe përgjithësisht në viset jugore të territorit ilir, ku kultura popullore sllave shumë më pak se sa në viset veriore ka ndikuar në strukturën etnopsikologjike të popullsisë vendase kanë ruajtur formën dhe karakterin e tyre të lashtë paleoballkanik.
Deri vonë është besuar se i vetmi tekst në gjuhën ilire gjendet në një unazë që është gjetur në nekropolën e njohur në Kalanë e Dalmaçës afër Shkodrës në Shqipëri.88 Është konstatuar, megjithatë, se ai tekst është lexuar gabimisht dhe se ai, në të vërtetë, është një tekst në gjuhë greke nga koha bizantine.89 Kështu u hodh poshtë një iluzion, që për një kohë të gjatë kishte ekzistuar, se ilirët para okupimit romak kishin bërë përpjekje të shkruanin - qoftë edhe me shkronja greke - gjuhën e tyre. Kohëve të fundit këtij “mbishkrimi të vetëm ilir” - siç e kanë quajtur - iu bashkuan edhe tri të tjera, për të cilatdisa nga arkeologët dhe linguistët besojnë se dëshmojnë mbi përpjekjet e individëve të izoluar që të shërbenin me anë të shkrimit.
Një mbishkrim i tillë gjendet në monedhat “barbare”, nga shek. II para e.r., shumë ekzemplarë të të cilave janë zbuluar në Pellgun danubian, ndërsa numri më i madh është gjetur në katundin Ribnjaça. Fjala është për legjendën e shkruar me shkronja të alfabetit të etruskëve të veriut që përbëhet vetëm nga një fjalë - emrit të sundimtarit lokal Sosthenes.90 Paraqitja e këtij mbishkrimi ka ngjallur shpresën se ndonjë shkrim lokal ishte zhvilluar në ato vise ilire ku ishin vendosur përgjithmonë keltët. Fatkeqësisht, ky mbishkrim mbeti i vetëm; asnjë tekst tjetër në këtë rajon, i shkruar me këtë shkrim, nuk është zbuluar as në monedha të tjera “barbare” të kësaj periudhe, prandaj ky mbishkrim mund të konsiderohet si rast i izoluar, i cili tregon më tepër për lidhjet e iliro-keltëve me Italinë Veriore se sa për orvatjet që në Pellgun danubian të krijohej shkrimi për përdorim të përditshëm.
Në vitin 1963 gjatë hulumtimeve të vendbanimit të madh Pod në Bugojna është zbuluar një enë qeramike e shek. VI para e.re. rreth buzës së sipërme të së cilës gjenden të vizatura disa shenja. Arkeologu BorivoJ Covic, i cili e zbuloi këtë enë, në ato shenja pa gërma të shkruara me alfabetin grek të periudhës paraklasike " Filologia Radmila Salabalic u përpoq ta lexojë këtë mbishkrim, për të cilin mendon se është shkruar me gërmat e një alfabeti të përzier të alfabeteve etrusk dhe të alfabeteve të tjera italike të veriut. Megjithatë, nuk është e sigurt se këtu, me të vërtetë, fjala është për mbishkrim, mirëpo edhe nëse është mbishkrim, ai kurrsesi nuk është në gjuhën ilire.
Në “monumente të rralla ilire epigrafike, të cilat do të mund t’i karakterizonim si fillim të shkrimit ilir” Duje Rendic - Miocevic radhiti një mbishkrim interesant nga Grebeshtica e Shibenikut. Gdhendësi vendas, i cili gdhendi shkronjat në këtë monu- ment devijoi nga normat e zakonshme në shkrimin e gërmave dhe në krijimin e ligaturave, kështu që me vetëdije shkoi në një kombinim, të cilin ndoshta - sikur të vazhdonte —do ta nxirrte një variant të posaçëm, vendas të shkrimit latin. Kjo orvatje e izoluar, dhe jo aq e suksesshme për përshtatjen e alfabetit latin sipas nevojave të vendit, është shkruar, megjithatë në gjuhën latine, e jo në atë ilire. As vendas, pra nuk ka pasur idenë se me këtë alfabet, eventualisht të ri, do të shkruante në gjuhën e tij amtare, ashtu si nuk i lindi kjo ide as shumë të tjerëve para dhe pas tij, të cilët shkruanin me gërma greke dhe në gjuhën greke, nëse jetonin në kolonitë greke ose në afërsi të tyre, ndërsa me alfabet latin dhe në gjuhën latine kur ranë nën pushtetin e romakëve.
Ndonëse nuk mund ta përjashtojmë kategorikisht mundësinë se ilirët, sidomos ata në viset jugore, të cilët kishin arritur në shkallën kulturore dhe politike kur shkrimi bëhet faktor i domosdoshëm i zhvillimit të mëtejshëm, janë shërbyer me alfabet për shkrimin në gjuhën e vet amtare, njohuritë e deritanishme të materialeve arkeologjike na lënë pak shpresë se do të gjendet një shkrim i tillë. Në të vërtetë është fare pak e besueshme, se nuk do të gjendej deri sot ndonjë gjurmë për shkrime të tilla, sikur ato të ekzistonin diku, e po ashtu është fare pak e besueshme se ilirët kanë përdorur alfabet të huaj për shkrimin në gjuhën e tyre amtare, sepse deri tani do të duhej të gjenim edhe mbishkrime të tilla, sikur të ekzistonin.
Duke mos patur kurrfarë teksti në gjuhën ilire, ekspertëtjanë të detyruar të studiojnë këtë gjuhë në lëndën që për nga karakteri i vet mund të zbulojë fare pak gjëra për një gjuhë. I kemi parasysh emrat e përveçëm, emrat e fiseve dhe të vendeve, të cilat janë ruajtur në një numër të madh në mbishkrimet latine dhe greke si dhe në tekstet e shkrimtarëve antikë.
Studimi i kësaj materie ka domethënie të shumëfishtë për njohjen e fazave të ndryshme të procesit të romanizimit, për rekonstruktimin e imigrimit në truallin ilir gjatë sundimit romak dhe emigrimit të eiementit etnik ilir në vise të ndryshme të Perandorisë si dhe për një varg shqyrtimesh të tjera historike, mirëpo shfrytëzimi i kësaj materieje në studimet linguistike është mjaft i kufizuar. Përpjekjet e ekspertëve në pjesën më të madhe janë orientuar që të identifikojnë emrat autoktonë ilirë, që të përcaktojnë etimologjinë e atyre emrave dhe që në bazë të etimologjisë së sigurt të zbulohen ligjet e tingujve të gjuhës ilire.
Lidhur me caktimin e fondit të emrave autentikë ilirë deri tani ka patur më shumë mosmarrëveshje sepse në të kaluarën liungistët u kanë veshur ilirëve, në pajtim me teoritë paniliriste dhe me atribuimin e gabueshëm trungut gjuhësor e etnik ilir të shumë popujve dhe fiseve në tërë Evropën, shumë emra, jashtë arealit ballkanik duke krijuar kështu ngatërresa, të cilat nuk janë tejkaluar as sot e kësaj dite.95 Për shumicën dërmuese të linguistëve teprimet e tilla janë çështje të së kaluarës, prandaj përpjekjet e tyre janë përqendruar në identifikimin e materialit emëror ilir në viset veriperëndimore të Ballkanit, pranë rajonetku supozohet se ilirët, në kohën historike, kanë pasur qendrat e tyre.
Caktimi i domethënies së disa emrave ilirë me ndihmën e gjuhëve të tjera indoevropiane është puna më e mundimshme, në të cilën deri tani është derdhur shumë mund dhe akribi shkencore, mirëpo, nuk ka dyshim se kjo është edhe e vetmja mënyrë e drejtë që të arrihen rezultate të sigurta për njohjen e mëtejshme të gjuhës ilire.
Fatkeqësisht, shumë më tepër ka emra të përveçëm dhe emra të vendeve, domethënien e të cilëve, tani për tani, nuk ua dimë, se sa emra të atillë për të cilët dimë me siguri se ç’do të thonë. Në mesin e këtyre të fundit mund të përmendim për shembull emrin prej dy pjesësh Veselia Felicetas nga një mbishkrim të gjetur në Braç. Pjesa e dytë, latine e kësaj fjale do të thotë fat, e mbasi pjesa e parë ilire Veselia ka ngjashmëri të dukshme me ijalën sllave “veselje”, (gazmend), nuk është vështirë që emrit ilir t’i jepet sqarimi, të cilin e përmban kjo fjalë sllave. Me procese të këtilla ose të ngjashme, veçanërisht me krahasimin e emrave ilirë me gjuhët indoevropiane, me njohjen e ligjeve fonetike të gjuhës ilire, do të mund të rindërtohej, ose edhe të supozohet, domethënia e një vargu fjalësh të tjera ilire.
Domethënia e disa emrave ka qenë e mundur të dihet nëpërmjet gjuhës shqipe, të vetmes gjuhë bashkëkohore në Ballkan që mund të konsiderohet trashëguese e drejtpërdrejtë e ilirishtes. Kështu me ndihmën e fjalës shqipe delmë mund të shpjegohet emri i fisit ilir dalmat, emri i fisit dardan ka lidhje, ndoshta, me fjalën shqipe dardhë, emri Maluntum (Malunati i sotëm në jug të Dubrovnikut) shpjegohet me emrin mal, ndërsa emri i qytetit Bigeste me fjalën bigë - mal me dy maja etj.
Studimi i emrave të përveçëm ilirë tregoi se disa emra, veçanërisht grupe emrash paraqiten vetëm në hapësira të caktuara dhe për shkak të kësaj duhet llogaritur jo një antroponomi e unisuar ilire, por me disa prej tyre, të cilat dallohen mjaft nga njëri- tjetri. Para disa vitesh filologu i Zagrebit, Radoslav Katicic, filloi një analizë të vazhdueshme të emrave të përveçëm, të cilët hasen në mbishkrime varresh dhe në veprat e autorëve antikë. Me këtë rast vërtetoi se ekzistojnë katër rajone të caktuara qartë të emrave — juglindore, dalmate — panonike, të Adriatikut verior dhe norike dhe se brenda tyre ekzistojnë edhe shumë nënrajone (i Adriatikut verior për shembull ka katër nënrajone të tilla: venete, histriane, igase dhe liburne).
Këto hulumtime nxorën në sipërfaqe një problem shumë të madh; a kanë folur ilirët me një gjuhë unike, si është menduar më parë, apo me një varg gjuhësh të ndryshme? Nga ekzistenca të sistemeve të ndryshme onomastike në territorin ilir, vërtet, nuk mund të nxirren përfundime kategorike për ekzistencën e gjuhëve të ndryshme në këtë rajon, por është pak e besueshme, pas tërë asaj që thamë për mungesën e unitetit të kulturës materiale dhe shpirtërore të ilirëve, të supozohet, se ata, prej Alpeve në veri e deri tek Epiri në jug dhe prej detit Adriatik e të Jonit në perëndim dhe Danubit në lindje kanë folur një gjuhë unike. Megjithatë, çështja se në atë rajon është folur vetëm një gjuhë (me një numër të madh dialektesh të ngjashme) apo më shumë, duhet lënë e hapur derisa analizat filologjike të mos zbulojnë, a thua secila prej grupeve dhe nëngrupeve të përmendura emrore ka aq veçori gjuhësore që i dallonin prej atyre fqinje.
Kur shqyrtuam çështjen e gjurmëve ilire në civilizimet e mëvonshme në Ballkan theksuam (në fund të kreut II) se gjuha ilire (ose gjuhët?) nuk ishte krijuar gjatë kohës së okupimit të gjatë romak, e as më vonë, dhe që në formë të ndryshuar është ruajtur në gjuhën shqipe deri sot.