Ajo çka kemi parë nga familja, nga besimi i shtëpisë, nga perënditë që ajo kishte krijuar dhe nderonte, nga e drejta e vëllait të madh mbi të cilën ajo ishte ngritur, nga uniteti dhe zhvillimi i saj nga epoka në epokë e deri në krijimin e gens-it, nga drejtësia, karakteri priftëror dhe qeverisja e saj e brendshme përbëjnë detyrimisht të gjitha ato elemente që e vërvitin mendimin tonë drejt një epoke primitive, ku familja ishte e pavarur nga çdo lloj pushteti më i lartë dhe ku qyteza ende nuk ekzistonte.
Mjaft të shohim këtë fe shtëpiake, ato perëndi që i përkisnin veç një familjeje dhe ushtronin pushtetin e tyre mbrojtës vetëm brenda rrethimit të një shtëpie, atë kult të fshehtë, atë fe që nuk përpiqej të përhapej, atë moral që nuk njihte bamirësinë dhe kërkonte veçimin: dukshëm, besime të kësaj natyre kanë mundur të lindin në mendjen njerëzore vetëm në një epokë, ku shoqëritë e mëdha ende nuk ishin krijuar. Nëse ndjenja fetare është mjaftuar vetëm me një botëkuptim kaq të ngushtë të hyjnores, kjo i detyrohet faktit që, në atë kohë, shoqërimi njerëzor ishte i përmasave të vogla. Koha, kur njeriu besonte vetëm në perënditë shtëpiake është gjithashtu koha kur ekzistonin vetëm familjet.
Është e vërtetë se, më tej, këto besime kanë mundur të mbijetojnë, e madje për një kohë të gjatë, edhe kur u formuan qytezat dhe kombet. Njeriu nuk çlirohet lehtë nga mendimet që e kanë sunduar njëherë atë. Pra, këto besime mundën të rezistonin, edhe pse në atë kohë ato ranë në kontradiktë me gjendjen shoqërore. Në fakt, a ka gjë më kontradiktore se të jetosh në një shoqëri civile dhe të vazhdosh të ruash në çdo familje një perëndi shtëpiake? Por, është e qartë se kjo kontradiktë nuk ka ekzistuar gjithmonë, dhe në epokën kur tashmë këto besime ishin rrënjosur në mendjen njerëzore dhe ishin kthyer në një diçka aq të fuqishme sa të krijonin një fe, ato i përgjigjeshin saktësisht gjendjes shoqërore të njerëzve. Mirëpo, e vetmja gjendje shoqërore që mund të pajtohej me to ishte ajo ku familja jetonte e pavarur dhe e veçuar prej të tjerave.
Duket se raca ariane ka ekzistuar për një kohë shumë të gjatë në këtë gjendje. Himnet e Vedave e vërtetojnë një gjë të tillë për sa i përket degëzimit që çoi në lindjen e racës hindu, ndërkohë që për ato degëzime, që më vonë do të quheshin greke dhe romake, kjo vërtetohet nga besimet e lashta dhe nga e drejta private e vjetër.
Nëse institucionet politike të Ariave të Lindjes do t'i krahasonim me ato të Perëndimit, do të shihnim se mes tyre nuk ekziston pothuaj kurrfarë analogjie. Përkimdrazi, nëse do të krahasonim institucionet shtëpiake të këtyre popujve të ndryshëm, do të vinim re se familja ngrihej sipas të njëjtave parime, si në Greqi ashtu edhe në Indi; këto parime ishin, sikurse e kemi konstatuar më lart, të një natyre aq të çuditshme, saqë nuk mund të hamendësohet se kjo ngjashmëri është rrjedhojë e rastësisë; së fundi, këto institucione jo vetëm ofrojnë një analogji të dukshme, por edhe fjalët që i emërtojnë ato, shpesh, janë të njëjta në gjuhët e ndryshme që kjo racë ka folur nga Ganxhi deri në Tibër. Prej këtu mimd të arrijmë në një përfundim të dyfishtë: së pari, lindja e institucioneve shtëpiake në gjirin e kësaj race i paraprin epokës, kur degëzimet e ndryshme u shkëputën nga njëri-tjetri; së dyti, lindja e institucioneve politike është kryer pas kësaj ndarjeje. Të parat u përcaktuan qysh në kohën kur raca Aria jetonte ende në djepin e saj të lashtë të Azisë Qendrore; të dytat janë formuar pak nga pak në territoret e ndryshme, ku i shpunë migrimet.
Pra, jemi në prani të një periudhe shumë të gjatë, në të cilën njerëzit nuk kanë njohur formë tjetër shoqërie, veç familjes. Pikërisht, gjatë kësaj kohe lindi edhe feja e shtëpisë, e cila nuk mund të lindte në një shoqëri të ndërtuar ndryshe, duke u bërë njëkohësisht, për mjaft kohë, pengesë për zhvillimin shoqëror. Në të njëjtën kohë është vendosur edhe e drejta e lashtë private, e cila ndonëse në harmoni të plotë me gjendjen shoqërore në të cilën ajo kishte lindur, më vonë do të rezultonte e papajtueshme me interesat e një shoqërie disi më të gjerë.
Le të vendosemi, pra, nëpërmjet mendimit, në gjirin e këtyre brezave të lashtë, kujtimi i të cilëve edhe pse deri diku i zhdukur, ka mundur të lërë te brezat e mëvonshëm, besimet dhe ligjet e veta. Çdo familje ka besimin e saj, perënditë dhe shenjtërinë e saj. Veçantia fetare është ligj i saj; kulti që ajo praktikon është i fshehtë. Edhe në vdekje apo në ekzistencën që e pason atë, familjet nuk trazohen me njëra-tjetrën; secila vazhdon të jetojë, veçmas, me varrin e saj, prej ku përjashtohet çdo i huaj që nuk i përket familjes. Gjithashtu, çdo familje ka pronën e saj, domethënë atë pjesë toke që i është dhënë në mënyrë të pandashme nga feja e vet; perënditë Terme ruajnë sinorët dhe shpirtrat e të vdekurve vigjilojnë mbi to. Veçimi i pronës është aq i detyrueshëm, saqë dy prona nuk duhet të kufizohen me njëra-tjetrën dhe mes tyre duhet të ketë një rrip toke asnjanës dhe të pacenueshëm. Së fundi, çdo familje ka prijësin e saj, ashtu sikurse një komb do të kishte më pas mbretin e vet. Ajo ka ligjet e veta, të cilat, pa dyshim, nuk janë të shkruara, por që besimi fetar i skalit në shpirtin e çdo individi. Ajo ka drejtësinë e saj të brendshme, mbi të cilën nuk qëndron kurrfarë drejtësie tjetër, që mund të vërë në diskutim vendimet e saj. Gjithçka që njeriut i nevojitet për plotësimin e nevojave të tij materiale apo për jetën e tij morale, familja e zotëron vetë. Nga jashtë nuk i duhet asgjë; ajo përbën një shtet të organizuar, një shoqëri të vetëmjaftueshme.
Por kjo familje e epokave të lashta nuk ka përmasat e familjes së sotme. Në shoqëritë e mëdha, familja copëzohet dhe zvogëlohet; por në mungesë të çdo lloj shoqërie tjetër, ajo shtrihet, zhvillohet, degëzohet pa u ndarë. Shumë degëzime më të vogla mbeten të grupuara rreth një dege më të madhe, pranë vatrës së vetme dhe varrit të përbashkët.
Më vonë, në përbërjen e familjes së lashtë do të hynte edhe një element tjetër. Nevoja e ndërsjellë që i varfëri ka për të pasurin dhe i pasuri ka për të varfrin, do të çonte në lindjen e shërbëtorëve. Por në këtë lloj regjimi patriarkal, shërbëtorët dhe skllevërit janë një e vetme. Faktikisht, shihet se parimi i një shërbimi të lirë, të vullnetshëm, i cili mund të pushonte së funksionuari sipas dëshirës së shërbëtorit, nuk mund të përputhet aspak me gjendjen shoqërore të një familjeje të veçuar. Ndër të tjera, besimi shtëpiak nuk lejon që në familje të pranohet një i huaj. Duhej, pra, që nëpërmjet ndonjë mjeti, shërbëtori të kthehej në pjesëtar të familjes dhe të bëhej pjesë e saj.
Kjo gjë do të arrihej nëpërmjet shugurimit të të porsaardhurit në kultin shtëpiak. Ky zakon i çuditshëm, i cili do të mbijetonte për një kohë të gjatë në shtëpitë athinase, na tregon hyrjen e skllavit në familje. Ai shoqërohej pranë vatrës dhe i thuhej të ulej pranë hyjnisë shtëpiake; mbi kokë i hidhej ujë lustral dhe më pas, ai ndante me familjen disa ëmbëlsira dhe fruta. Kjo ceremoni ishte e ngjashme me atë të martesës dhe të birësimit të një fëmije. Pa dyshim ajo nënkuptonte se, i porsaardhuri, deri një natë më parë i huaj, këtej e tutje do të ishte pjesëtar i familjes dhe do të ndante me të të njëjtën fe. Në vijim të kësaj, skllavi merrte pjesë në ceremoninë e lutjeve dhe në të gjitha kremtimet e familjes. Vatra e mbronte; ashtu si edhe të zotit të tij, atij i përkisnin edhe perënditë larë të shtëpisë. Kjo ishte arsyeja që skllavi duhej të varrosej në varrin e familjes.
Por, pikërisht për ato arsye që shërbëtori fitonte kultin dhe të drejtën e lutjes, ai humbiste edhe lirinë e tij. Për të, besimi do të ishte një zinxhir që do e mbante lidhur. Ai lidhej me këtë familje për gjithë jetën e madje edhe për periudhën që pasonte vdekjen e tij.
I vetmi që mund ta nxirrte atë nga robërimi i ulët dhe ta trajtonte si njeri të lirë, ishte i zoti i tij. Por shërbëtori nuk e linte familjen për këtë arsye. Meqenëse me familjen ai ishte lidhur nëpërmjet kultit, ai nuk mundej që, nëpërmjet përdhosjes, të ndahej prej saj. Ai do të vazhdonte të njihte autoritetin e prijësit apo të pronarit të tij edhe nëse ai kishte ddlë nga skllavëria apo gëzonte gjendjen e klientit dhe nuk reshtte së pasuri detyrime ndaj tij. Ai martohej vetëm me lejen e pronarit të tij dhe fëmijët që lindnin prej tij, vazhdonin të nënshtroheshin njëlloj si edhe ai.
Në këtë mënyrë, në gjirin e familjes së madhe nisi të formohej një numër familjesh të vogla kliente dhe të nënshtruara. Romakët ia atribuonin krijimin e klientelës Romulit, njëlloj sikur një institucion i një natyre të tillë mund të ishte vepër e një njeriu të vetëm. Klientela është më e vjetër sesa Romuli. Fundja, ajo ka ekzistuar kudo, si në Greqi ashtu edhe në Itali. Ato që vendosën dhe përcaktuan rregullat e saj, nuk janë qytezat; përkundrazi, siç do shohim më tej, ato e kufizuan dhe e shkatërruan atë. Klientela është një institucion i së drejtës shtëpiake dhe ajo ka ekzistuar në gjirin e familjes përpara se të ekzistonin qytezat.
Klientela e kohëve të lashta nuk duhet gjykuar sipas klientëve që hasim në periudhën e Horacit. Është e qartë se, për një kohë të gjatë, klienti ishte një shërbyes i lidhur me padronin e tij. Por në kohët e para, në atë institucion kishte diçka që simbolizonte dinjitetin e tij: klienti kishte të drejtën e pjesëmarrjes në ushtrimin e kultit dhe ai ishte i lidhur me besimin e familjes. Ai kishte të njëjtën vatër, të njëjtat festa, të njëjtat sacra, si edhe i zoti i tij. Në Romë, si simbol i pjesëmarrjes në këtë bashkësi fetare, ai merrte mbiemrin e familjes. Ai konsiderohej si anëtar i adoptuar i saj. Prej aty, midis padronit dhe klientit rridhte një lidhje e ngushtë dhe një reciprocitet detyrimesh. Ja ç'thotë ligji i lashtë romak: "Nëse padroni dëmton klientin e vet, mallkuar qoftë, sacer esto, vdektë!" Padroni duhet ta mbrojë klientin e vet me të gjitha mjetet dhe forcat që ai zotëron, nëpërmjetlutjes si prift, nëpërmjet ushtës së vet si luftëtar dhe nëpërmjet ligjit të tij, si gjykatës. Më vonë, kur drejtësia e qytetit do të lejohej të thërriste për gjykim klientin, padroni duhej të siguronte mbrojtjen e tij; madje ai duhej t'i zbulonte atij edhe formulat e fshehta të ligjit, të cilat do t'i jepnin atij mundësinë të fitonte çështjen. Në gjykatë mund të dëshmohet kundër një konjati, por jo kundër një klienti; për një kohë të gjatë, detyrimet ndaj klientit do të konsiderohen më të mëdha sesa detyrimet ndaj konjatit. Cila është arsyeja? Arsyeja është se konjati ka lidhje vetëm nëpënnjet grave, nuk njihet si farefis dhe nuk bën pjesë në besimin e familjes. Përkundrazi, klienti gëzon të drejtën e bashkësisë së kultit; ai ka, sado më i parëndësishëm që është, të drejtën e farefisnisë së vërtetë, e cila, sipas shprehjes së Platonit, qëndron në adhurimin e të njëjtave perëndi shtëpiake.
Klientela është një lidhje e shenjtë, e krijuar nga feja dhe që asgjë nuk mund ta prishë. Klientela e epokave primitive nuk është raport i vullnetshëm dhe kalimtar mes dy njerëzve; ajo është e trashëgueshme, njeriu është klient për detyrë, nga ati tek i biri.
Nga të gjitha këto shohim se familja e kohëve më të lashta, me degëzimet e djalit të madh dhe degëzimet e djemve më të vegjël, shërbëtorët dhe klientëte saj, arrinte të krijonte një grupim të madh individësh. Falë besimit që ruante unitetin e saj, falë të drejtës së saj private që e bënte atë diçka të pandashme, falë ligjeve të klientelës që e mbanin këtë të fundit brenda saj, familja arriti të krijonte, në afat të gjatë, një shoqëri tejet të zgjeruar, e cila kishte prijësin e vet të trashëgueshëm. Duket se për shekuj me radhë, raca ariane ka ndërtuar një numër të pacaktuar familjesh të kësaj natyre. Këto mijëra grupe të vogla jetonin të veçuara, fare pak të lidhura me njëra-tjetrën, pa pasur nevojën e njëra-tjetrës, pa kurrfarë lidhjeje fetare apo politike mes tyre, ku secili kishte territorin, qeverisjen e brendshme dhe perënditë e tij të veçanta.