Në shtëpinë e grekut apo të romakut kishte gjithnjë një altar; në këtë altar duhej të kishte gjithnjë pak hi dhe thëngjij të ndezur. Mbajtja e zjarrit ndezur, natë e ditë, ishte detyrim i shenjtë për të zotin e çdo shtëpie. Mjerë ajo shtëpi, ku zjarri shuhej! Çdo mbrëmje thëngjijtë mbuloheshin me hi, për të penguar që ata të konsumoheshin plotësisht; në çastin e zgjimit, përkujdesja e parë që njerëzit bënin, ishte rigjallërimi i zjarrit dhe ushqimi i tij me ndonjë shkarpë. Zjarri pushonte së përshkëndituri mbi altar vetëm kur e gjithë familja vdiste; vatër e shuar, familje e shuar, këto ishin shprehje sinonime te njerëzit e lashtësisë.
Duket se ky zakon, për ta mbajtur gjithmonë zjarrin të ndezur në altar, i referohej një besimi më të lashtë. Rregullat dhe ritet që ruheshin në këtë drejtim, dëshmojnë se ky nuk ishte një zakon pa rëndësi. Nuk lejohej që zjarri të ushqehej me çdo lloj druri; feja bënte dallim mes drurëve, llojet që mund të përdoreshin për këtë zakon dhe llojet që do të konsideroheshin përdhosje nëse përdoreshin. Feja thoshte gjithashtu se zjarri duhej të qëndronte gjithnjë i pastër; në kuptimin e fjalëpërfjalshëm të fjalës, kjo donte të thoshte se në zjarr nuk duhej të hidhej asgjë e ndyrë, ndërsa në kuptimin e figurshëm, që në prani të tij, nuk duhej të kryhej asnjë veprim i fajshëm. Në një ditë të caktuar të vitit, që te romakët ishte 1 marsi, çdo familje duhej të shuante zjarrin e saj të shenjtë dhe të ndizte menjëherë një zjarr tjetër. Por për të ndezur zjarrin tjetër kishte disa rite që duheshin përmbushur me skrupulozitet. Mbi të gjitha, nuk duhej të përdorej asnjë guriçkë ose goditja e saj me hekur. Të vetmet veprime të lejuara ishin përqendrimi në një pikë të caktuar i nxehtësisë së rrezeve të diellit ose fërkimi me forcë i dy copave drurësh të një lloji të caktuar, për të nxjerrë prej tyre shkëndijën. Këto rregulla të ndryshme janë provë e mjaftueshme se sipas mendimit të njerëzve të lashtësisë, nuk bëhej fjalë vetëm të krijohej e të ruhej një element i nevojshëm dhe i dobishëm; te zjarri që digjej në altarët e tyre, njerëzit shihnin diçka tjetër.
Ky zjarr ishte diçka hyjnore; ai adhurohej dhe ishte objekt i një kulti të vërtetë. Atij i dhuronin gjithçka që mendohej se mund të kënaqte një perëndi: lule, fruta, temjan, verë. Njerëzit kërkonin mbrojtjen e tij; mendohej se ai ishte i fuqishëm. Atij i drejtoheshin lutje të mëdha, në mënyrë që ai të siguronte për njerëzit sendet e përjetshme të dëshirës njerëzore, shëndet, pasuri, lumturi. Në një prej këtyre lutjeve që është ruajtur falë një përmbledhjeje himnesh orfike, thuhet: "O vatër, na bëj gjithnjë të begatë, gjithnjë të lumtur; ti që je e përjetshme, e bukur, gjithnjë e re, ti që ushqen, ti që je e pasur, prano me zemërgjerësi dhuratat tona dhe na jep në këmbim lumturinë dhe shëndetin, që aq të ëmbël janë." Kështu pra, te vatra shihej një perëndi bamirëse, që ushqente jetën e njeriut, një perëndi e pasur që e ushqente me dhurimet e saj, një perëndi e fortë, që mbronte shtëpinë dhe familjen. Në prani të rrezikut, asaj i kërkohej strehë. Kur pallati i Priamit u pushtua, Hekuba e tërheq mbretin pranë vatrës: "Armët e tua nuk do të të mbrojnë, i thotë ajo; por ky altar do të na mbrojë të gjithëve."
Shihni Alcestën, e cila do të japë jetën e saj për të shpëtuar të shoqin. Ajo i afrohet vatrës së saj dhe i lutet me këto fjalë: "O hyjni, perëndi e kësaj shtëpie, është hera e fundit që përulem para teje dhe të drejtoj lutjet e mia; sepse unë do të zbres aty ku janë të vdekurit. Përkujdesu për fëmijët e mi, të cilët nuk do të kenë më nënë; jepi birit tim një bashkëshorte të ëmbël, bijës sime një burrë fisnik. Bëj që ata të mos vdesin si unë, para kohe, por që, të rrethuar nga lumturia, të kenë jetë të gjatë." Ishte ajo që pasuronte familjen. Plauti, në një prej komedive të tij, e paraqet atë si një hyjni që i maste dhuratat për kultin në varësi të ndereve që i bëheshin. Grekët e quanin perëndi e pasurisë, Krqoioç. Babai i lutej asaj për fëmijët e vet dhe i kërkonte "fu jepte shëndet dhe shumë begati." Në fatkeqësi, njeriu inatosej me vatrën e tij dhe e qortonte atë; në lumturi, ai e falënderonte. Luftëtari që kthehej nga beteja e falënderonte që ajo e kishte ndihmuar të shpëtonte nga rreziqet. Eskili na e paraqet Agamemnonin, që kthehet nga Troja, të lumtur, të mbuluar me lavdi; ai nuk do të falënderojë Jupiterin; ai nuk do e derdhë në një tempull gëzimin dhe mirënjohjen e tij; ai i ofron blatimet përpara vatrës së shtëpisë së tij. Njeriu nuk dilte kurrë nga shtëpia, pa iu lutur vatrës së tij; kur kthehej, përpara se të takonte gruan dhe të përqafonte fëmijët, ai duhej të përgjunjej para vatrës dhe t'i lutej asaj.
Pra, zjarri i vatrës ishte Hyjnia e familjes. Kulti i tij ishte mjaft i thjeshtë. Rregulli i parë ishte që në altar të kishte gjithnjë disa thëngjij të ndezur; pasi, në rast se zjarri shuhej, një perëndi pushonte së qeni. Në çaste të caktuara të ditës, mbi vatër hidheshin barëra të thata dhe dru; atëherë perëndia shfaqej me flakë të shndritshme. Asaj i ofroheshin flijime; mirëpo, thelbi i çdo flijimi ishte ruajtja dhe gjallërimi i zjarrit të shenjtë, ushqimi dhe zhvillimi i trupit të perëndisë. Kjo është arsyeja, që përpara gjithçkaje tjetër, ai ushqehej me dru; gjithnjë për këtë arsye, mbi altar, në Greqi, hidhej verë e nxehtë, vaj, temjan, dhjami i viktimave. Perëndia i pranonte këto dhurime, i përpinte. E kënaqur dhe vezulluese, ajo ngrihej mbi altar dhe ndriçonte adhuruesin e saj me rrezet e veta. Ky ishte edhe çasti i lutjes; himni i lutjes dilte nga zemra e njeriut.
Ngrënia e vaktit ishte akti fetar më kryesor. Perëndia drejtonte gjithçka. Ajo kishte gatuar bukën dhe kishte përgatitur ushqimet; gjithashtu para dhe pas vaktit asaj i drejtohej një lutje. Përpara se të fillohej të hahej, mbi altar vendoseshin pak nga të gjitha ushqimet; përpara se të pihej, zjarri spërkatej me verë. Kjo ishte pjesë e perëndisë. Askush nuk vinte në dyshim se perëndia nuk ishte e pranishme, se ajo hante dhe pinte; vallë, a nuk shihej që flakët shtoheshin si të ushqyera prej sendeve që u ofroheshin? Kështu vakti i ngrënies ndahej midis njeriut dhe perëndisë: kjo ishte një ceremoni e shenjtë, përmes së cilës të dy hynin në lidhje shpirtërore. Besëtytni të vjetra, që me kalimin e kohës do të zhdukeshin nga mendja njerëzore, por që, për shumë kohë, lanë pas vetes, doke, rite, forma të shprehuri, prej të cilave nuk mund të shmangej as njeriu më mosbesues. Horaci, Ovidi, Juvenali, vazhdonin ende të hanin para vatrës së tyre, duke e spërkatur atë me verë dhe duke iu lutur.
Ky kult i zjarrit të shenjtë nuk u përkiste vetëm popullsive të Greqisë dhe të Italisë. Atë e gjejmë edhe në Lindje. Ligjet Manu, në formën që kanë mbërritur deri, te ne, dëshmojnë se në këtë periudhë, feja Brahmane ishte e vendosur plotësisht e madje po shkonte drejt perëndimit të saj. E megjithatë ato ruajnë mbetjet dhe shenjat e një besimi më të lashtë, atij të vatrës, të cilin kulti Brahma e kishte nxjerrë në plan të dytë, por pa mundur ta eliminonte. Brahmani kishte vatrën e tij, për të cilën ai duhej të interesohej ditë e natë; çdo mëngjes dhe çdo darkë, ai duhej ta ushqente atë me dru; por, ashtu sikurse edhe te grekët, ky mund të ishte vetëm druri i disa pemëve të përcaktuara nga feja. Ndërsa grekët dhe italianët i ofronin asaj verën, hindutë e spërkasnin vatrën me një liker të fermentuar që ata e quanin soma. Edhe vakti i ngrënies, për ta përbënte një moment fetar dhe ritet përshkruhen në mënyrë skrupuloze në ligjet Manu. Vatrës i drejtohen lutje, ashtu si edhe në Greqi; asaj i ofrohet balli i ushqimit, orizi, gjalpi, mjalti. Aty thuhet: "Brahmani nuk duhet të hajë nga orizi i korrjes së parë, përpara se t'i dhurojë fillimisht ushqimin vatrës. Sepse zjarri i shenjtë është i etur për drithë, dhe kur ai nuk nderohet, ai gllabëron jetën e Brahmanit moskokëçarës." Hindutë ashtu si edhe grekët dhe roiriakët, i përfytyronin perënditë, të etura jo vetëm për nderime dhe respekt, por edhe për pije dhe ushqime. Në rast se njeriu dëshironte të shmangte zemërimin e tyre, ai ishte i detyruar t'u shuante atyre urinë dhe etjen.
Te hindutë, hyjnia e zjarrit shpesh quhet Agni. Rigvedat përmbajnë një numër të madh himnesh, që u drejtohen atyre. Në njërin prej tyre thuhet: "O Agni, ti je jeta, ti je mbrojtësi i njeriut.. Në shpërblim të lëvdatave tona, jepi atit të familjes, që të lutet, lavdi dhe pasuri... Agni, ti je një mbrojtës i urtë dhe një atë; ne të përkushtojmë jetën tonë, ne jemi familja jote." Kështu pra, zjarri i vatrës është, ashtu si edhe në Greqi, një fuqi mbrojtëse. Njeriu i kërkon atij bollëk: "Bëj që dheu të jetë gjithnjë zemërgjerë me ne". Ai i kërkon atij shëndetin: "Që unë të gëzoj për shumë kohë dritën dhe të mund të mbërrij në pleqëri, ashtu si edhe dielli në perëndimin e vet." Ai i kërkon atij edhe urtësinë: "O Agni, vendos në rrugën e drejtë njeriun e humbur në rrugën e gabuar... nëse kemi mëkatuar, nëse jemi larguar shumë prej teje, falna." Ky zjarr i vatrës, ishte si edhe në Greqi, thellësisht i pastër; Brahmanit i ndalohej rreptësisht të hidhte në të sende të pista, e madje as të ngrohte këmbët. Ashtu si edhe në Greqi, njeriu fajtor nuk mund t'i afrohej vatrës, para se të pastrohej nga pisllëku i tij.
Ekzistenca e këtyre besimeve dhe praktikave, si te njerëzit e brigjeve të Mesdheut ashtu edhe te njerëzit e Gadishullit Indian, përbën një provë të madhe të lashtësisë së tyre. Sigurisht, grekët nuk e kanë huajtur këtë fe te hindutë e as hindutë nga grekët. Por grekët, italianët, hindutë i përkisnin së njëjtës racë; stërgjyshërit e tyre, në një epokë tepër të largët, kishin jetuar së bashku në Azinë Qendrore. Ata i kishin konceptuar këto besime dhe i kishin vendosur këto rite fillimisht atje. Pra, besimi rreth zjarrit të shenjtë daton nga një periudhë e largët dhe e errët, kur ende nuk kishte as grekë, as italianë, as hindu, por vetëm aria. Kur fiset u ndanë prej njëri-tjetrit, ato do e mbartnin këtë kult me vete, një palë në brigjet e Ganxhit, të tjerat në brigjet e Mesdheut. Më vonë, mes këtyre fiseve të ndara dhe që nuk kishin më lidhje me njëra-tjetrën, disa adhuruan Brahman, disa të tjerë Zeusin, e të tjerë akoma Janusin; çdo grup krijoi perënditë e veta. Por të gjithë ruajtën si një trashëgimi antike fenë e parë, të cilën ata e kishin konceptuar dhe praktikuar në djepin e përbashkët të racës së tyre.
Në rast se ekzistenca e këtij kulti te të gjithë popujt indoeuropianë nuk do të dëshmonte mjaftueshëm për lashtësinë e tyre, në ritet fetare të grekëve dhe romakëve mund të gjenden prova të tjera. Gjatë të gjitha flijimeve, madje edhe të atyre që bëheshin për nder të Zeusit ose të Athinas, lutja e parë i drejtohej gjithnjë vatrës. Çdo lutje ndaj një perëndie, cilado qoftë ajo, duhej të niste dhe të përfundonte me një lutje para vatrës. Në Olimp, flijimi i parë që krejt Greqia ofronte, ishte për vatrën, i dyti për Zeusin. Po kështu, në Romë, adhurimi i parë ishte gjithnjë për Vestan, e cila nuk ishte tjetër veçse vatra; për këtë hyjni, Ovidi thotë se ajo zë vendin e parë në praktikat fetare të njerëzve. Kështu, në himnet e Rigvedave lexojmë: "Agni duhet të nderohet përpara të gjitha perëndive të tjera. Emrin e saj të nderuar do e shqiptojmë përpara të pavdekshmëve të tjerë. O Agni, cilado qoftë perëndia që ne nderojmë përmes flijimeve, ty të përket gjithnjë flijimi më i madh." Kësisoj, është e sigurt se, në Romën e Ovidit dhe në Indinë e brahmanëve, zjarri i vatrës zinte vendin e parë, përpara krejt perëndive të tjera; jo se Jupiteri dhe Brahma nuk kishin fituar një rëndësi më të madhe në fenë e njerëzve; megjithatë, njerëzit kujtoheshin se zjarri i vatrës ishte shumë më i hershëm sesa këto perëndi. Qysh prej shumë shekujsh, ai kishte zënë vendin e parë në kult dhe perënditë më të reja e më të fuqishme, nuk kishin mundur ta shpronësonin atë.
Simbolet e kësaj feje do të ndryshonin sipas periudhave. Kur popullsitë e Greqisë dhe të Italisë fituan zakonin për ti mishëruar perënditë e tyre në trajtën e njerëzve dhe ti jepnin secilës prej tyre një formë njerëzore dhe një emër të veçantë, kulti i vjetër i vatrës u ndikua nga ligji i përbashkët, që dija njerëzore gjatë kësaj periudhe i impononte çdo lloj feje. Altari i zjarrit të shenjtë u personifikua; ai u quajt aria, Vesta; emri ishte i njëjtë, si në latinisht ashtu edhe në greqisht, dhe aspak gjë tjetër veç fjalës, që në gjuhën e përditshme e primitive nënkuptonte altarin. Përmes një procedure tepër të zakonshme, nga një emër i përgjithshëm, ishte krijuar një emër i përveçëm. Pak nga pak u krijua një legjendë. Kjo hyjni u përfytyrua me tiparet e një femre, pasi fjala që emërtonte altarin ishte e gjinisë femërore. Madje, kjo perëndi nisi të mishërohej edhe në statuja. Por kurrë nuk u arrit të shuhej gjurma e besimit primitiv, sipas të cilit kjo hyjni ishte thjesht zjarri i vatrës; vetë Ovidi ishte i detyruar të pranonte se Vesta nuk ishte gjë tjetër veçse një "flakë e gjallë."
Nëse kultin e zjarrit të shenjtë do ta përafronim me kultin e të vdekurve, rreth të cilit folëm më lart, do të shihnim se mes tyre ekziston një lidhje e ngushtë.
Le të theksojmë qysh në fillim se zjarri që ushqehej në vatër nuk ishte, në mendimin e këtyre njerëzve, zjarr i një natyre materiale. Tek ai nuk shihet thjesht elementi fizik që ngroh apo që djeg, që shndërron trupat, shkrin metalet, duke u bërë kështu një mjet i fuqishëm i zejtarisë së njeriut. Zjarri i vatrës është i një natyre krejt tjetër. Ai është një zjarr i pastër, i cili mund të krijohet vetëm përmes disa ritesh të caktuara dhe të ushqehet vetëm me disa drurë të përzgjedhur. Ai është një zjarr i dëlirë; bashkimi seksual nuk duhet të bëhet në praninë e tij. Atij nuk i kërkohet vetëm pasuri dhe shëndet; atij i luten edhe për të arritur pastërtinë e zemrës, durimin, urtësinë. "Na bëj të pasur dhe të begatë, thotë një himn orfik; na bëj, gjithashtu, të urtë dhe të dëlirë." Zjarri i vatrës, është pra, një lloj qenie morale. Është e vërtetë që ai ndriçon, ngroh dhe gatuan ushqimin e shenjtë; por në të njëjtën kohë, ai ka edhe një mendim, një ndërgjegje; ai koncepton detyra dhe përkujdeset që ato të përmbushen; ai mund të quhet njeri; sepse ashtu si edhe njeriu, ai ka një natyrë të dyfishtë: fizikisht, ai ndrit, lëviz, jeton, prodhon bollëkun, përgatit ushqimin, ushqen trupin; moralisht, ai ka ndjenja dhe dhembshuri, ai i jep njeriut pastërtinë, ai komandon të bukurën dhe të mirën, ai ushqen shpirtin. Mund të thuhet se ai ruan njeriun në aspektin e dyfishtë të shfaqjes së tij. Ai është njëherazi burim i pasurisë, shëndetit dhe virtytit. Ai është me të vërtetë Zot i natyrës njerëzore. Më vonë, kur ky kult kaloi në plan të dytë, nga Brahma ose nga Zeusi, zjarri i vatrës ruajti çka ishte më hyjnore në natyrën njerëzore; ai mbeti një ndërmjetës mes njeriut dhe perëndive të natyrës fizike; ai u ngarkua t'i përcillte Zotit lutjen dhe dhurimet e njerëzve, duke u sjellë këtyre të fundit favoret hyjnore. Akoma më tej, kur ky mit i zjarrit të shenjtë u kthye në mitin e Vestës së Madhe, Vesta u kthye në një perëndi të virgjër; tashmë, ajo nuk përfaqësonte në botë as pjellorinë dhe as fuqinë. Ajo mishëronte rregullin; por jo rregullin rigoroz, abstrakt, matematik, ligjin urdhërues dhe fatal, i cili do të dallohej shumë shpejt midis dukurive të natyrës fizike. Ajo mishëronte rregullin moral. Ajo u përfytyrua si një lloj shpirti universal që rregullonte lëvizjet e ndryshme të botëve, si shpirti njerëzor që vendoste rregull midis organeve tona.
Në këtë mënyrë, mendimi i brezave primitivë na shfaqet pak nga pak. Parimi i këtij kulti qëndron jashtë natyrës fizike dhe gjendet në atë botë të vogël e misterioze, që është njeriu.
Kjo na risjell në kultin e të vdekurve. Të dy këto kulte i përkasin të njëjtës lashtësi. Ato ishin aq shumë të lidhura, saqë në besimin e të lashtëve ato formonin një besim të vetëm. Vatër, demonë, heronj, perëndi lare, gjithçka ishte e shkrirë në një të vetme28. Në dy pasazhe të Plautit dhe të Kolumelit shihet se, në gjuhën e përditshme, cilësohen pa dallim vatra dhe larët shtëpiakë, e madje edhe më tej, te Ciceroni, vatra nuk dallohej nga penatët dhe as penatët nga perënditë lare. Te Serviusi lexojmë: "Me vatër të lashtët nënkuptonin perënditë lare; edhe Virgjili ka përdorur pa dallim herë vatër për penatët, herë penatë për vatrën". Në një pasazh të famshëm të Eneidës, Hektori i thotë Eneas se ai do t'i dorëzojë atij penatët trojanë dhe ai i dorëzon zjarrin e vatrës. Në një pasazh tjetër, Enea, duke iu lutur të njëjtave perëndi, i quan ato herë penatë, herë larë dhe herë Vesta.
Ndër të tjera, kemi parë se ato që njerëzit e lashtësisë, i quanin Larë ose Heronj, nuk ishin gjë tjetër veç shpirtrat e të vdekurve, të cilëve njeriu u atribuonte një fuqi mbinjerëzore dhe hyjnore. Kujtimi i çdo të vdekuri të shenjtë lidhej gjithnjë me vatrën. Duke adhuruar njërin, nuk mund të harrohej tjetri. Ato shoqëroheshin gjithnjë nga respekti i njerëzve dhe lutjet e tyre. Kur trashëgimtarët e tyre flisnin rreth vatrës, ata kujtonin njëkohësisht edhe emrin e të parëve: "Largohu nga ky vend, i thotë Oresti Helenës, dhe shko drejt vatrës së lashtë të Pelopsit, për të dëgjuar fjalët e mia." Po kështu, Enea, duke folur për vatrën që ai merr me vete nëpër dete, ai e quan atë me emrin lar Asarakus, njëlloj si të shihte në këtë vatër shpirtin e stërgjyshit të tij.
Gramatikani Servius, i cili ishte shumë i informuar rreth lashtësive greke dhe romake (në kohën e tij ato studioheshin shumë më tepër se në kohën e Ciceronit), thotë se varrimi i të vdekurve nëpër shtëpi ishte një zakon shumë i vjetër dhe ai shton: "Larët dhe penatët nderohen në shtëpi si rrjedhojë e këtij zakoni." Kjo frazë vendos qartë një lidhje të lashtë midis kultit të të vdekurve dhe vatrës. Pra mund të mendohet se vatra e shtëpisë ka qenë fillimisht një simbol i kultit të të vdekurve dhe se nën gurin e vatrës prehej një prej të parëve, se në të zjarri ndizej në shenjë nderimi ndaj tij dhe se ky zjarr duket se ushqente tek ai jetën ose përfaqësonte shpirtin e tij gjithnjë vigjilent.
Kjo nuk është veç një hamendje dhe provat në mbështetje të saj mungojnë. E sigurt është vetëm që, brezat më të lashtë, në racën prej së cilës kanë zbritur grekët dhe romakët, kanë ushtruar kultin e të vdekurve dhe të vatrës, një fe e lashtë, e cila nuk i konsideronte perënditë e veta në natyrën e tyre fizike, por në lidhjen e tyre me njeriun dhe kishte për objekt adhurimin e qenies së padukshme, e cila qëndron te vetë ne, dhe që me forcën e saj morale dhe të mendimit, i jep jetë dhe qeveris trupin tonë.
Kjo fe nuk ka ushtruar gjithnjë të njëjtën forcë mbi shpirtin tonë; ajo do të dobësohej pak e nga pak, por nuk do të zhdukej. Bashkëkohëse e epokave të hershme të racës ariane, ajo do të rrënjosej aq fort në thellësinë e kësaj race, saqë edhe feja e përkryer e Olimpit grek nuk mundi ta çrrënjoste atë, çka do të ndodhte me mbërritjen e krishterimit.
Shpejt do të shohim se ç'veprim të fuqishëm dhe të dobishëm ka ushtruar kjo fe mbi institucionet e lashta shtëpiake dhe shoqërore. Ajo u konceptua dhe u vendos në atë epokë të largët, kur kjo racë ishte në kërkim të institucioneve të saj dhe do të përcaktonte rrugën në të cilën do të ecnin popujt.